Somon balığının yüzde 70’i çiftlikte üretiliyor: Deniz ile çiftlik somonu arasındaki farklar

Balık, sağlıklı bir beslenmenin önemli bir parçası ancak somon, mükemmel bir omega-3 yağ asidi kaynağı olarak sağlıklı beslemenin vazgeçilmezleri arasında yer alıyor. Omega-3 yağ asitleri, her tür balıkta bulunur ancak kaslarında çok fazla yağ depolayan somon gibi balıklarda özellikle yüksek. Omega-3 yağ asitleri yetişkinlerde kardiyovasküler hastalık riskini azaltır, sinir sistemi düzenlemesi yapar ve bebeklerde sağlıklı görme ve beyin gelişimini destekler. Bunlar somonun faydalarından sadece bazıları.

Yararları saymakla bitmeyen somon balığının son yıllarda tezgahlarda bulunur olması, somon yetiştiriciliğinin geldiği noktayı ortaya koyuyor: Tüm somonlar aynı değil. Bugün, satın alınan somonların çoğu doğada yakalanmıyor, balık çiftliklerinde yetiştiriliyor.

Somon yetiştiriciliği ya da somon çiftlikleri, dünya genelinde en hızlı büyüyen sektörlerden biri ve somon yetiştiriciliği ise dünyada en hızlı genişleyen gıda üretim sistemi arasında yer alıyor. Pazarın yüzde 70'ini (2.5 milyon metrik ton) çiftlik somonu oluşturuyor. Diğer protein kaynakları için gerekenden daha az kaynakla daha fazla insanı beslemek için muazzam bir potansiyele sahip olan çiftlik somonları, hem karşı olan hem de destek veren sivil toplum kuruluşlarını ikiye böldü.

Çiftlik somonu ya da somon yetiştiriciliği, yaklaşık üç yıl süren yaşam döngüsü boyunca somon yetiştirmeyi içerir. Üretimin ilk yılı, kontrollü tatlı su ortamlarında gerçekleşir ve daha sonra çiftlik somonları hasada kadar kalacakları deniz suyundaki kafeslere, bazen de karadaki tanklara nakledilir. Deniz suyunda hazırlanmış büyük kafeslerde somonlar gelişmeye bırakılır.

Somonlar hasat edilebilir bir boyuta ulaştığında, satışa hazırlanmak üzere işleme tesislerine nakledilirler. Tüketiciler için çiftlik somonlarının çoğu, somon filetosu olarak satılmaktadır.

Somon, Salmonidae familyasındaki (Atlantik somonu, Pasifik somonu) çeşitli balık türlerinin ortak adıdır ve ticari olarak en çok Atlantik somonu, Şili, Kanada, İskoçya ve Norveç gibi ülkelerde çiftlikte yetiştirilir.

Son yıllarda milyonlarca ton çiftlik somonunun topluca ölmesi haberleri, birçok soru işaretlerini beraberinde getirdi. Toplu ölümlerle beraber harekete geçen bazı sivil toplum kuruluşları, çiftlik somonlarının zararlarını ortaya koyarken üreticiler ise ana problemin iklim değişikliğine bağlı deniz sularının ısınması olduğunu söylüyor.

Çiftlik balıkları yağlı, yüksek proteinli, genellikle sentetik yemlerden oluşan işlenmiş yemle beslenmektedir. Kafeslerdeki aşırı kalabalık, çiftlik balıkları için daha düşük bir yaşam kalitesinin yanı sıra, yabani balıklar için nadir görülen hastalıkların daha yaygın olmasına da yol açabilir.

Wild for Salmon adlı sivil toplum kuruluşu, deniz somonlarının yaşam döngülerinin sonunda yumurtalarından ilk çıktıkları bölgeye geri döndüklerini belirtiyor. Okyanusta iki ila üç yıl geçirdikten sonra eve dönüş için uzun bir yolculuğa hazırlanan deniz somonlarının bu yolculuğu, onları bu kadar lezzetli ve sağlıklı yapan şeyin bir parçası olduğunu ileri sürülüyor. Yolculuk sırasında somonlar, hem protein hem de yağ oluşturarak güçlü bir şekilde beslenirler.

Son yıllarda somon çiftliklerinde balıklar, toplu halde milyonlarcası aynı anda ölmeye başladı. En son Ekim ayında İskoçya'da son on yılın en büyük toplu somon ölümü olayında çiftliklerdeki 1 milyondan fazla balığın toplu halde öldüğü kaydedildi.

Mart 2024’te yapılan çalışmaya göre son on yılda 865 milyon çiftlik somonunun toplu halde öldüğü belirlendi. İklim değişikliğinin yol açtığı okyanus suyu ısınmasından su ürünleri endüstrisinin aşırı antibiyotik ve böcek ilacı kullanımına ve üretimi arttırmaya yönelik agresif girişimlerine kadar pek çok faktör, bu ölümlerin sorumlusu olduğu ifade ediliyor.

Özgür Somon gibi sivil toplum kuruluşlarının karşı argümanlarının arasında, birçok problem göze çarpıyor. Örneğin yeni yapılan bir çalışmada, balık çiftliği kafeslerinde kullanılan yeni bir çevresel toksin olan tralopyril, çiftlik somon filetolarında tespit edildi ve bilim insanları arasında alarma neden oldu. Başlangıçta balık kafeslerinde bakırın yerine kullanılmak üzere tanıtılan bu sentetik kimyasal, doğada mevcut değil ve şu anda gıda ürünlerinde varlığına ilişkin belirlenmiş bir güvenlik sınırı standardı yok. Dolayısıyla insan sağlığı için 'iyi mi değil mi' henüz belirlenmiş değil.

Çiftliklerdeki somonların sağlığını korumak için verilen maddeler ise ayrı bir problem. Somonla birlikte gelen maddelerin insanlarda antibiyotik direnci yarattığını söyleyen STK’lar, bunun yanı sıra mikroplastik, civa ve pestisitler gibi maddeleri de somon filetosuyla birlikte tükettiğimizi söylüyor. Çiftlik somonları, daha yağlı olduğu için yağında tutulan her madde tüketildiği zaman insan vücuduna geçtiği ifade ediliyor.

Balıklar için büyük yıkama makinelerine benzeyen termoliserler ve hidroliserler, su ürünleri yetiştiriciliğinde sürekli bir sorun olan deniz biti istilasıyla mücadele etmek için kullanılan araçlar. Ancak, bunların kullanımı somon refahı konusunda ciddi endişelere yol açtı. İskoç Hükümeti verilerine göre, 2016-2019 yılları arasında toplam 177 bin 601 somonun termoliserlerde öldü.

Örnek olarak termoliser tedavilerini uygulamak için balıklar dar bir alana sıkıştırılır, termoliserin içine pompalanır ve sonra tekrar dışarı çıkarılır. Deniz bitlerine karşı orta derecede etkili olsa da, bazı STK’lar bu işlemin somon için bir işkence olduğunu belirtiyor. Ani sıcaklık değişimi, göz ve doku hasarı da dahil strese ve yaralanmaya neden oluyor.

Çiftlikten kaçan besili somonlar doğal yaşamdaki somon balıklarının da korkulu rüyası. Özel besili bu balıklar karşısında zayıf kalan doğal, deniz somonlarının sayının zamanla azalacağı belirtiliyor.