Ortadoğu’da savaşların, vekâlet çatışmalarının ve büyük güç rekabetinin yeniden hızlandığı bir döneme giriliyor. Suriye iç savaşının ardından sahada oluşan kırılgan denge, hem bölgesel aktörlerin hamleleri hem de küresel güçlerin müdahaleleriyle yeniden şekilleniyor. İsrail’in Suriye’nin geleceğini kendi güvenlik parametrelerine göre dizayn etme çabası, Türkiye sınırları açısından doğrudan sonuçlar doğurabilecek kadar geniş bir coğrafi etki alanı yaratıyor. ABD’nin aynı anda Gazze, Ukrayna ve Doğu Akdeniz’i kapsayan çok katmanlı barış taslakları üzerinde çalışması ise bölgedeki diplomatik trafiği daha da karmaşık bir hale getiriyor.
Sahanın bir diğer önemli kırılma noktası, SDG’nin birleşik Suriye içinde özel bir statü talebini ısrarla masada tutması. Şam yönetimi ile SDG arasında yürütülen müzakereler, Irak’ın kuzeyindeki federal modele benzer bir yapının Suriye’de de ortaya çıkabileceğine işaret ediyor. Bu denklemde Türkiye hem ulusal güvenliği hem de sınır hattındaki güç dengeleri nedeniyle gelişmeleri yakından takip eden ve denklemin dışında kalması mümkün olmayan bir aktör olarak öne çıkıyor.
Bütün bu tablo, Ankara-Washington ilişkisinin de geleceğini doğrudan etkiliyor. ABD’nin bölgesel ve küresel çıkarları doğrultusunda pozisyon değiştirme eğilimi, Türkiye için her an yeni bir gerilim başlığının ortaya çıkabileceği anlamına geliyor. Önümüzdeki dönemde Ortadoğu’nun güvenlik mimarisinin yeniden yazılacağı, Türkiye’nin ise bu yeni denklemin tam merkezinde yer almak zorunda kalacağı görülüyor.
Türkiye’deki İmralı tartışmalarından Suriye sahasındaki yeni düzenlemelere uzanan süreci ve Netanyahu’nun Türkiye’ye yönelik son çıkışlarını, Emekli Kurmay Albay Ünal Atabay ile konuştuk.
‘İsrail Suriye’yi kendi güvenlik havuzuna dönüştürmeye çalışıyor’
Atabay, İsrail’in ABD’den aldığı destekle Suriye’nin geleceğini kendi güvenlik doktrinine uygun biçimde şekillendirmeye çalıştığını, sahada ‘güvenlik havuzu’ olarak tanımlanabilecek yeni bir coğrafi düzen kurmayı hedeflediğini belirtti. Bu girişimin Türkiye’nin sınır güvenliği ve bölgesel nüfuzu açısından doğrudan risk taşıdığını vurgulayan Atabay, şunları kaydetti:
“Ortadoğu I. Dünya Savaşı'ndan bu yana çalkantıları bitmeyen bir bölge. Zaman zaman duraklayan dönemler yaşanmış olsa da temelde sorunları potansiyel olarak var olan her zaman alevlenmeye, parlamaya hazır bir bölge. Çünkü sınırları cetvelle çizilenden tutalım, oradaki etnik, mezhebi, diğer birçok sosyolojik sorunlar, iç içe geçmişlikler, bütün bunların yarattığı kendi iç dinamiklerinde her zaman kaos da yaratabilecek olan bir dinamik var. Bunu yaşıyoruz. Hemen sınırımızın güneyinde, Suriye'de neredeyse 15 yıllık bir iç savaşa tanık olduk. Suriye'de yeni bir yönetim gelmesine rağmen henüz istikrarı, güvenliği görmüş değiliz. Çok yakın vadede de bunun pek mümkün olamayacağını da görüyoruz. Çünkü başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere, tabi ki bütün diğer küresel aktörler de bu bölgenin dinamikleri içerisinde hepsi beraber varlar. Bu ülkeler kendi ajandalarını, kendi çıkarlarını elbette ki uygulamak için orada varlık gösteriyorlar. Çünkü Ortadoğu denklemi neticede küresel diğer denklemleri de etkileyen bir potansiyele sahip. Bu nedenle bu bölgede istikrarın ve güvenliğin sağlanması çok kolay beklenebilecek bir şey değil. Çok yakın vadede de görünmüyor. Bugün Suriye'yi konuşuyoruz, yarın Irak'ı konuşacağız. Öbür gün İran'ı konuşacağız. Yeniden Kuzey Afrika'yı konuşacağız. Belki Arabistan'daki gelişmeleri konuşacağız. Bizi şu anda en yakın ilgilendiren konu Suriye. Hemen güneyimizdeki bir sorun sahasından bahsediyoruz. İsrail ABD'den aldığı cesaretle Suriye'nin yeni şeklini kendi güvenlik çıkarları doğrultusunda oluşturmaya çalışıyor. Burada sizin belirttiğiniz gibi bir çukur kazılıyor. Bu çukurun içerisine kendilerince değerlendirdikleri bir güvenlik havuzu oluşturmaya çalışıyorlar. Ama o güvenlik havuzu öyle bir coğrafi denklemde ki bizi doğrudan ve yakından ilgilendiriyor. O nedenle biz de bu denklem içerisinde olmaya çalışıyoruz. İşte burada karşılaştığımız konu, İsrail Türkiye'ye karşılaşması ve Amerika'nın da İsrail'in arkasında olması.”
‘İsrail kendi çıkarı için Türkiye ile kontrollü bir normalleşme arıyor’
İsrail’in bölgesel güvenlik hesaplarında Türkiye ile ilişkileri tamamen koparmak istemediğini, aksine çıkarları gereği Ankara’ya belirli ölçüde yakınlaşma sinyalleri verdiğini söyleyen Atabay, bu yaklaşımın tamamen pragmatik bir strateji olduğunu belirtti. Suriye’de Şara’nın kafasının da ‘karışık’ olduğunu ifade eden Atabay, Suriye’nin Batı endeksli hareket etmesinin zor olduğu görüşünde:
“Suriye'de Şara yönetiminin kafası da o denklemin içerisinde nasıl hareket etmek istediği konusunda karışık. Çünkü geçmişte Suriye'nin eğitimi, güvenlik bürokrasisi, ordusu silahlı kuvvetleri, hatta ekonomisinin önemli bir bölümü, ticareti Rusya ile bağlantılı. Bir altyapısı var. Şimdi bunun üzerine Batı dünyasına endeksli bir denklem oluşturmaya çalışılıyor. Zorluk burada. Bir anda hemen Amerika ve Batı dünyası denkleminde entegre olunamayacağını gördüğü için Şara Moskova'ya da gidiyor. Bazı anlaşmaları imzalamak durumunda kalıyor. Çünkü aynı zamanda bölge onlar için Amerika'sız ne kadar olmuyorsa Rusya'sız da olmuyor. O halde bir dengenin yaratılması gerekiyor. İşte zaten şu anda Şara da dengeye ulaşmaya çalışıyor. İsrail ise bölgesel ve kendi çıkarları doğrultusunda bakıyor. Ama Türkiye'yle bir taraftan da işte son çıkışlarını da hatırlarsak bir taraftan da Türkiye'ye yeşil ışık yakmaya çalışıyor. Çünkü o da kendi çıkarları doğrultusunda Türkiye ile bir şekilde bir normalleşmeye ihtiyacı olduğunu düşünüyor.”
‘F-35 meselesi İsrail’in güvenlik denklemine göre şekilleniyor’
İsrail’in, ABD nezdinde Türkiye’ye verilecek F-35’lere yönelik kısıtlama veya tamamen engelleme çabası yürüttüğünü ifade eden Atabay, Tel Aviv’in bölgedeki askeri üstünlüğünü koruma arzusunun bu tavrın merkezinde yer aldığını aktardı. İsrail’in ordusunu Türkiye’nin potansiyel kabiliyetine göre yeniden konumlandırma söyleminin, rekabetin boyutunu açık biçimde gösterdiğini vurgulayan Atabay, sözlerini şöyle sürdürdü:
“İsrail kendisinden daha kuvvetli bir gücün çevresinde olmasını istemiyor. Buna Türkiye de dahil. Amerika'dan alınacak silahlar veya Avrupa'dan temin edilecek silah sistemleri veya kendi üretimimizden kaynaklı güç oluşturmamıza açıkça sıcak bakmıyor. ABD F-35'leri Suudi Arabistan'a verirken, İsrail’in güvenliğini de dikkate alıyor. F-35’lerin bazı yeteneklerini eksik veriyor. Çünkü İsrail'in elindeki F-35'lerden daha farklı kabiliyetlerde. Amerika dikte ediyor; ‘Şu koşullar altında bu uçakları kullanacaksın’ diyor. Türkiye'ye de verilmek istendiğinde İsrail yine böyle sınırlamalar getirilmesini isteyecek veya ABD nezdinde bu tür girişimlerde de bulunabilir. Ama o müteakip aşama. Şu anda F-35'lerin verilmesini hiç istemiyor. Zaten bunu söylüyor. Bir şey daha söyledi hatırlarsak; İsrail ordusunun yapısını, kabiliyetini, İsrail ordusunun geliştirilmesini, yetenek kazandırılmasını, Türkiye'nin geliştireceği, geliştirebileceği yeteneğe göre dizayn edeceklerini söylüyor. Yani o zaman şu ortaya çıkıyor; demek ki kendisini azami Türkiye'nin koşullarına göre dizayn edip konumlandıracak. O zaman bütün çevredeki Ürdün, Mısır, Lübnan, Suriye ile Irak, İran'la baş edebileceğini, Türkiye'den de daha yüksek bir kabiliyetli silahlı güce sahip olmak isteyen bir İsrail var. Netanyahu bunu ifade ediyor. Ama öte yandan da temkinli bir yaklaşımı var. Aynı zamanda Türkiye ile iş birliği yapmaya da hazır. Normalleşmek istediğinin de altını çiziyor. Önümüzdeki günlerde İsrail'in Suriye sahasında asgari müştereklerde buluşma zemini oluşturma arayışı var. Bu da hem İsrail'in kendi çıkarları, (yani İsrail’in söylemleri açısından söylüyorum), hem de Suriye'nin yeni şekillenmesinde Türkiye'nin rolünü Amerika ile birlikte biraz daha ılımlı ve esnek bir yapıya taşımak istediklerini anlıyorum.”
‘SDG, Suriye içinde özel bir statü arayışında’
SDG’nin son açıklamalarına dikkat çeken Atabay, örgütün adem-i merkeziyetçi bir modelde ısrar ettiğini; merkezi yönetimden kısmen bağımsız, kendi idari ve askeri yapısını koruyan özel bir pozisyon talep ettiğini söyledi:
“Şam'la bir takım güvenlik müzakereleri sürecine Türkiye de o denkleme entegre edilebilir. O denklemin bir parçası zaten. SDG'nin, Mazlum Abdi’ni son röportajlarına da baktığımızda bunlar bir şekilde adem-i merkeziyetçi sistem. Adını nasıl koyarsak koyalım, inisiyatifi daha çok SDG'de olan, merkezi yönetimden bir şekilde ayrı bir idari pozisyonu olan, ama Suriye bütünlüğü içerisinde, birleşik bir Suriye olarak da ifade edilen bir yapı içerisinde kalmak istiyorlar. Hatta bununla ilgili taviz de vermek istemedikleri yönünde görüyoruz bunu, çok da diretiliyor. Türkiye de bu konuyu çok yakından takip ediyor. Türkiye'nin ulusal çıkarları ve güvenliği, hassasiyeti açısından da bunu sürekli konuşuyoruz. Bir tümen, iki tugay şeklinde askeri yapılanmasını Suriye ordusuna entegre edecek ama kendi bölgesine müstakil. Yani artık buna da özel veya federatif demesek de, özel bir statüye kavuşturmak istedikleri veya buraya doğru gittiğini de görüyoruz aslında. Açıkçası da bu.”
‘Suriye’de Irak’ın kuzeyindeki modele benzer bir yapı şekilleniyor’
Atabay, SDG’nin statüsüne ilişkin yürütülen görüşmelerin Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ne benzer bir federal düzeni işaret ettiğini kaydetti. Hem askeri entegrasyon hem de anayasal sürecin zaman içinde adım adım ilerletildiğini dile getiren Atabay, Şam’ın SDG’yi yeni anayasaya ortak etmeye hazır olduğunu gösteren beyanların bu tabloyu güçlendirdiğini söyledi:
“Irak Kürt bölgesel yönetimi, Irak bir federal devleti, yani 2005 Anayasası ile beraber bu yazıldı. Bu federal yapı içerisinde Barzani yönetimi kendine has bir yönetim tarzı var. Evet, Irak merkezi yönetimi ile ilişkileri var. Irak toprak bütünlüğü içerisinde ama yönetimi bu. Suriye'de de benzeri olacak, öyle görünüyor. Yani şöyle veya böyle, oraya doğru gidiyor bu. Amerikalılar bunu zamana oynatıyor. Biraz öteliyor, belki Aralık ayı içerisinde askeri bölüm entegrasyonu yapılacak. Sonra idari olan yani anayasanın yazılması, işte anayasaya ortak edilmesi... Zaten Şeybani açık açık ortak edilmek istendiğini, hatta bunun konuşulduğunu ifade ediyor. Bakın ne diyor? ‘SDG'ye verilebilecek her şeyi verdik. Saygı, haklar, temsil, güvenlik teminatları’ Suriye Dışişleri Bakanı söylüyor bunu. Ortaklığı kabul etmesini, yani Suriye'nin yeni anayasasına ortak olacaklar. Hukuki statüye oturtacak bir model sunuldu bunlara. Sunmuşlar gibi, bu tür detaylar var. Şimdi bu bize neyi anlatıyor? Irak kuzeyindeki bir yapılanmanın aynısını tanımlıyor burada Şeybani. Haklar, temsil, güvenlik teminatları ve bütün bunların hepsi zaten ayrı ve müstakil bir yapının oluşması demek oluyor. Mazlum Abdi ‘İmralı'ya gideyim’ diyor. Yani o kadar ok yaydan çıkmış ki artık o da kendisine oradan bir hak görüyor. Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırları içinde. Yani zaten Öcalan'ın oradan iletmek istediği, iletilmesi istenilen mesajlar, Suriye’ye de iletildi, PKK'nın kendisine de iletildi, kamuoyuna açıklandı, söylenmeyen bir şey kalmadı ki. Daha ne görüşülecek, ne konuşulacak onu da anlamış değiliz.
Zaten bizim kamuoyumuz da maalesef bu söyleme iştirak etti. Bu baştan beri açıkladığımız konulardan birisiydi. Yani PKK dediğimiz zaman o KCK yapılanması içerisindeki Türkiye ayağı, Suriye, Irak ve İran dörtlünün bir çatı altında olduğunu, her ülkenin kendi içerisinde ayrı bir yapısı olduğunu, onun bir parçası da PKK Türkiye ayağı olduğunu... Hep bunları konuştuk, tartıştık, ifade ettik ama o konu hep böyle bir gözden kaçırılmaya çalışıldı. Yani sonuçta o zaman ayrı ise o zaman niye İmralı'yla görüşeyim diyorsunuz?”
‘ABD ile ilişkilerimiz her zaman inişli-çıkışlı oldu’
Türkiye-ABD ilişkilerinin yapısal olarak hiçbir dönemde istikrarlı bir çizgi izlemediğini, zaman zaman yakınlaşmalar yaşansa da temel çıkar farklılıklarının ilişkileri tekrar gerilim noktasına getirdiğini hatırlatan Atabay, özellikle Suriye ve İsrail üzerinden yeni bir kırılma ihtimalinin yakın dönemde yeniden gündeme gelebileceği görüşünde:
“Bizim Amerika'yla öteden beri ilişkilerimiz hep inişli-çıkışlı oldu. Çok istikrarlı bir ilişki pek gitmedi. Zaman zaman bazı dönemlerde özel gayretlerle bazı dönemler düzgün bir şekilde ilerlediyse de eninde sonunda bir yerlerde hep patlıyor bir şekilde. Belki bu Suriye meselesi üzerinden de ilişkilerde bir patlama olacak veya İsrail ile olan ilişkilerden kaynaklı. Yani Amerika küresel bir aktör. O tabi ki dünyaya yukarıdan bakıyor. Kendi çıkarları söz konusu olursa hiç kimseyi gözü görmez. Yani kimse ile ilişkilerini kara kaşı kara gözü için sürdürmez. Bugün sizinle ilişkilerini çok iyi yürütür, yarın öbür gün sizi bir kenara koymaya çalışır. Bunlar geçmişte yaşandı. Bu bütün küresel aktörler için geçerli. Çünkü biz bölgesel bakıyoruz, kendi bölgemizdeki bir duruma bakıyoruz. İsrail de aynı şekilde, o da bölgesel bakıyor. İsrail ile Amerika'nın ilişkilerinde Amerika küresel bakıyor. Onların da kendi içindeki çatışmaları bakış perspektifi ile alakalı. Dolayısıyla bizim de bu konuda çatışma yaşamamız her zaman mümkün. Yani bugün iyi bir şekilde giderken yarını açıkçası garanti edemeyebiliriz. Bunu da zaten dikkate almak durumundayız. Böyle olduğunu da biliyoruz zaten. Amerika ‘barış planları’ ortaya koyuyor. Gazze barış planı 25 madde dedi. Rusya-Ukrayna barış planı 28 madde ortaya koydu, tabi tartışılıyor. Şimdi herkes 28 maddeyi tartışıyor. Oysa ki Avrupalılar 24 madde ortaya koydu. İkisi beraber tekrardan değerlendirip analiz edip yeni bir metin üzerinde şu an çalışılıyor. Ama bizim insanlarımız 28 maddeyi tartışıyor. 28 madde falan kalmadı, 24 de kalmadı. Şimdi Cenevre'de başka bir madde konuşuluyor. Şimdi belki Amerika, Doğu Akdeniz, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Yunanistan havzasını da içine alan belki 20-30 maddelik bir barış veya normalleşme planı altında bizi de kapsayan yeni bir plan sunacaklar. Tabii bu aslında baktığımızda ne? Bir, Amerika'nın küresel çıkarları. İki, İsrail'in bölgesel güvenliği.”