‘Yapay zekâdaki balon söylemi, Çin’in yükselişiyle tetiklenen bir Batı refleksi’

Dünya, yapay zekâ teknolojilerinin öncülüğünde yeni bir ekonomik ve jeopolitik döneme doğru sürükleniyor. Trilyon dolarlık yatırımların, agresif teknoloji savaşlarının ve dijital egemenlik tartışmalarının damga vurduğu bu süreçte, hem küresel piyasalar hem devletler hem de teknoloji devleri eşi benzeri görülmemiş bir rekabet içine girmiş durumda. Bir yanda ABD’de özel sektörün başını çektiği kontrolsüz sermaye akışı ve teknoloji şirketleri, diğer yanda ise Çin’in devlet gücünü arkasına alarak yürüttüğü planlı bir yapay zekâ stratejisi bulunuyor.

Tartışmanın giderek hararetlenmesinin ardında yalnızca ekonomik hesaplar değil; ülkelerin küresel güç yarışındaki konumlarını, veri egemenliğini ve teknolojik bağımsızlığını koruma kaygısı da var.

ABD’nin kısıtlama politikalarından Çin’in çip savaşındaki hamlelerine ve Körfez ülkelerinin petrol sonrası dönemi hedefiyle yapay zekâya milyarlarca dolar aktarmasına kadar geniş bir alanda rekabet kızışıyor. Türkiye ise henüz bu yarışın başlangıç çizgisinde, teknoloji üretimi ve yapay zekâ yatırımlarında dünyadaki ivmenin gerisinde kalma riskiyle karşı karşıya.

Programda yapay zekâdaki “balon” tartışmasını, Çin–ABD rekabetinin teknoloji alanına etkilerini ve Türkiye’nin bu süreçte nerede durduğunu Gazeteci Serhat Ayan ile konuştuk.

‘İnternetin rotası belliydi, yapay zekânın sınırı hâlâ bilinmiyor’

Gazeteci Ayan, 2000’lerin internet balonunun aksine yapay zekâ alanında sınırların henüz belirgin olmadığını söyledi. Nvidia gibi şirketlerin gerçek gelirleriyle açıklanamayacak ölçüde şişen değerlemelerinin, “veriye değil hayale yatırım yapıldığını” gösterdiğini söyleyen Ayan, yapay zekânın potansiyeli konuşulsa da bu potansiyeli doğrulayacak somut verilerin henüz ortada olmadığını ifade etti:

“Önce balonu açıklamak lazım. Balon dediğimiz şey nasıldır? Avuç içi kadar bir şeydir. Onun içine yeterince hava verdiğinizde olduğu yerden çok daha fazla büyür. Ama büyürken de hassaslaşır. En ufak bir darbede patlar ve elimizdeki her şeyden oluruz. Bunu bir ön hatırlatma olarak vermek istedim. Balon deyince aslında insanlar şunu kast ediyorlar; ‘2000'li yılların balonu gibi mi?’ deyince belki 2000'li yılları hatırlamak lazım. 2000'li yılların başında internet çıktığı zaman internetle ilgili her şeyin fiyatı çok artmıştı. ‘İnternet iileride inanılmaz güzel yerlere gelecek. O yüzden de internetle ilgili firmaların hepsine yatırım yapalım’ dediler. O yatırım yaptı, bu yatırım yaptı ve olması gereken fiyatların çok ötesine geçti. Mesela bir internet haber sitesinin 100 bin tane takipçisi var. ‘Her 100 bin takipçiden herkes adam başı 20 dolar kazansa bu şirketin değeri 2 milyon dolardır’ dediler. Ama öyle bir şey olmayacağı, herkesten 20 dolar kazanamayacakları çok açıktı. O zamanlar internet balonu böyle patladı.

Şimdi yapay zeka geldiğimizde, yapay zeka da şöyle bir şey var; daha doğru dürüst kullanılmaya başlanmadı. Daha ne kadar verimli, ne kadar değil tam olarak bilinmiyor. Yani bize çok güzel veriler veriyor; ‘İleride şunu yapacaksın, ileride bu olacak’ gibi… Sağlıktan, hukuktan, eğitimden, ekonomiye kadar her yere bir dokunma potansiyeli var. Şimdi insanlar öncesinde bu potansiyeli değerlendirmek istediler. Yani mesela yapay zeka balonu dediğimiz şeyi oluşturan şeyler nedir? Mesela Nvidia diye bir şirket var. Nvidia, yapay zekanın çiplerini üreten bir şirket. Çipleri artık dünyada kapış kapış satılıyor. Bu arada çip dediğim şeyin tanesi 20 bin dolarla 100 bin dolar arasında değişiyor. Bir bilgisayarın, mesela yapay zeka soruncusunun içinde bunlardan 20 tane koyuluyor. Bu gibi durumlar var. Yani inanılmaz paralardan bahsediliyor. O yüzden Nvidia’nın hisseleri borsada aldı yürüdü. Ama öyle bir yere geldik ki, gerçekten şirket kazanmadığı ve belki de doğru dürüst kazanamayacağı paraları orada değerlemeye başladı. Yıllık 1 milyar dolar değer üreten şirketin değerinin 1 trilyon dolar olmasını kimse açıklayamıyor. Bu tamamen iyi niyetlerle açıklanıyor. Ama kimse de bunlar çıkamıyor. Çünkü değeri her gün artıyor. Hiç düşer gibi olmadı. Bir kere Çin bir duyuru yaptığında bir düşer gibi oldu, sonra hemen toparlandı. Mesela yapay zeka balonu tartışmaları çıktı. Bir anda hisseler sallanır gibi oldu; Nvidia CEO’su da çıktı ve ‘Neresi balon? Aslanlar gibi gidiyor’ dedi, hisseler tekrar yukarılara çıktı. Şimdi dolayısıyla 2000’lerle bunu kıyaslamak çok doğru olmayabilir. Çünkü internetin gideceği yer belliydi ama yapay zekanın nereye kadar gidebileceğini henüz kimse tam olarak saptayamıyor. Ortada böyle bir veri yok. Ama şimdi balonu balon yapan şeyler, onun içine üflenen para da Amerikan ekonomisinden geliyor. İnsanlar hayalleri satın alıyorlar. Ama hayal kurmayı sağlayacağımız kadar veri yok elimizde. Uyumak için, rüya görmek için önce bir yatmak lazım değil mi? Ama biz daha yatmaya bile başlamadık. O yüzden de gördüğümüz rüyalar çok saçma.”

‘Yapay zekâ eleştirileri Çin ilerlemeye başlayınca yükseldi’

Ayan, yapay zekâdaki “balon” tartışmalarının, Çin ve Rusya’nın kendi atılımlarını gösterdiği anda gündeme geldiğini belirterek söylemin büyük ölçüde Batı merkezli bir refleks olduğunu vurguladı:

“En son söyleyeceğimi başta söyleyeyim. Balon söylentileri, Çin, Rusya, Avrupa Birliği gibi ülkelerin yapay zekâda ileriye doğru adım atmaya başladığı dakikadan itibaren çıktı. Ne zaman ki Çin ‘Yapay zekâda şunları yaptım, bunları yaptım’ dedi. Herkes ‘yapay zekâ da o kadar iyi değilmiş aslında’ demeye başladı. Bunu aklımızın bir tarafında tutalım. Bunu bilimsel olarak kanıtlayamam ama eldeki medya verileri bunu gösteriyor. Ama diğer taraftan baktığımızda Trump'ın bu işe ne kadar yatırım yaptığını görmek için belki de Trump'ın attığı ekonomik adımlara bakmak gerekiyor. Mesela Trump, ‘Vergileri ve regülasyonları kaldırıyorum. Yapay zekâya çok fazla kural getiriyorsunuz' dedi. O kadar yapay zekâyı istiyor yani, sahiplenmek istiyor. Sonra, ‘Dünyayı boş verin. Enerji yetmezse eğer fosil yakıtlarla girelim’ dedi ve bir anda kömür kullanımını önermeye başladı. Ki bu, son 20 senede ABD gündeminden yavaş yavaş çıkmakta olan bir şeydi. İşin içine gümrük ve ticaret savaşları koydu. ‘Çin'e bu çipleri veremezsiniz. Bu ülkeye şunları veremezsiniz. Bunlar sadece Amerika'da kalacak’ dedi mesela. Yani Trump buna madden ve manen çok yatırım yaptı. Artık yapay zekanın bir yerlere gidebilmesi için bütün kişiliğini koydu. Trump'ın başka herhangi bir konuda bu kadar çalıştığını görmedik. Hatta uçağa atladı gitti, Suudi Arabistan ve Arap Yarımadası’nda 1 trilyon dolarlık yapay zeka altyapı yatırımı sattı. Böyle bir satış yok. Bütün o uçaklardan, silahlardan bu kadar para kazanıyor mu? Oturup bakmak lazım. Ama yani yapay zeka şu anda ona böyle bir şey getirdi ve oraya çok inandı. Şimdi ne oldu? Alt taraftaki insanlar da boş durmuyorlar. Bir Amerikan kibri var ya, ‘Her şeyi biz yaparız, başkası yapamaz. En biziz’ falan diye. O Amerikan kibrinin aslında ne kadar anlamsız ve gereksiz bir şey olduğu ortaya çıkmaya başladı. Çünkü Çi, Amerika'nın ürettiği bir yapay zeka altyapısını kullanıp, Amerika’nın dünyaya sattığı şeylerden daha iyi ürünler çıkartmaya başladı ve insanlar şaşırdılar, ‘Bir dakika, ne oluyor?’ dediler. Borsa düştü, şok geçirdi. Bir soğuk duş etkisini ilk defa orada gördü. Ama ne kadar ‘balon’ dersek diyelim, ne kadar kötülemeye çalışırsak çalışalım, bir yola girdi. Yani o tren rayına girdi. Tekerlek iki tur döndükten sonra daha hızlı gitmeye başlar ve durdurması daha zor olur. Yapay zekada artık o durdurması zor olan yerdeyiz.”

‘Çin’e çip yasağı ters tepti’

Nvidia CEO’sunun ABD’nin Çin’e getirdiği çip kısıtlamalarına açıkça karşı çıktığını hatırlatan Ayan’a göre bu uyarının nedeni kısa sürede ortaya çıktı; Çin, kendi çiplerini geliştirme sürecini hızlandırdı ve beklenenden çok daha güçlü sonuçlar aldı:

“Çin’i anlamak için ABD’deki vahşi kapitalistlerin demeçlerine bakmak lazım. Şöyle bir şey oldu; Nvidia’nın CEO’su ilk Amerika Çin’e çip yasağı getirdiğinde ‘Böyle bir şey yapmayalım. Sakın o işlere girmeyelim’ dedi. Açık ve net bir açıklaması var ve Trump ile çelişen tek açıklaması oydu. Herkes nedenini merak etti. ‘Yapmayalım, kötü bir şeylerler olur’ dedi. Kötü bir şeyler karşımıza şöyle çıktı; Çin o zaman kendi çiplerini geliştirmeye başlayacağını söyledi ve ilk çalışmalarının ardından ortaya inanılmaz sonuçlar çıktı. Devlet Çinli bir firmaya destek verdi ve yapay zeka çipleri geliştirmesi gerektiğini söyledi. Onlar da bunu kabul ettiler ve adamların attığı ilk adımlarla o firmanın CEO’su dünyanın en zengin 40 yaş altı üçüncü adamı oldu. Bu bir anda oldu. Ölçek ekonomisinde bir şeyin önünü kesmek o kadar kolay değil. Çin de şaka değil, sermayesi de var, bilgi birikimi de var. Böyle olunca bir anda ortaya başka bir şey çıktı. Ama Çin şunu da söyledi, Amerika aralarındaki fark bence bu. Çin, ‘sovereignty’, yani ‘egemenlik’ kelimesini kullandı. ‘Biz, yapay zeka egemenliğimizi kurtarmalıyız’ dedi. Ve bu egemenlik kelimesi parça parça oradan yola çıktı, Avrupa'ya yayılmaya başladı. Herkes şu anda yapay zeka egemenliğini konuşuyor. Ben dijital egemenlik diye bir şey ilk defa duydum.”

‘Türkiye’de yapay zekâ konusunda atılan adımlar çok geride’

Dünyada trilyon dolarlık yatırımlar yapılırken Türkiye’nin hâlâ temel farkındalık aşamasında olduğunu, bu gecikmenin ileride çok daha ağır sonuç doğuracağını söyleyen Ayan, sözlerini şöyle sürdürdü:

“Biz 2000’lerin başında ‘Türkiye, internet trenini kaçırmamalı’ demiştik ve o treni kaçırmamaya çalıştık. Biz trenin arkasından koşarken onlar sesten iki kat hızlı uçan uçakla gidiyorlardı. Yapay zekada biz kaçırmayacağımız trenin hangisi olduğunu bile bilmiyoruz. Ne yazık ki şu anda ülkemizde bu yönde ileriye doğru atılan adımlar çok geride. Hatta bu konuda adımlar atanları da ‘Türkler yapay zeka yapmış. Şu soruyu sorduk cevap veremedi. Ha-ha’ şeklinde şaka yollu eleştiriyoruz. Böyle bir komik bakış açımız var. Çok geride kalacağız ama ne kadar geride kaldığınızı yaklaşık bir beş sene sonra göreceğiz. Çünkü yapay zekaya trilyon dolarlık yatırım yapan insanlar her yılı 500 yıl gibi yaşıyorlar. Bizim onlara yetişmemiz için kaçırdığımız vakit 3 yılsa aslında biz bin 500 yıl kaçırmış olacağız. Ama bunu henüz ülkemizde kavrayamadık.”

‘Balon’ Amerika’da patlar, Çin ise yol haritasıyla ilerliyor’

Ayan, yapay zekâ piyasasında kontrolsüz yatırım konusunda asıl riskin ABD’de olduğunu belirtirken Çin’in 2030 hedefi doğrultusunda net ve aşamalı bir strateji yürüttüğünü vurguladı. Ayan, Washington’da plansızlık ve özel sektörün devletten destek istemeye başlamasının dikkat çekmeye başladığını söylerken, Pekin’in devlet gücüyle kurduğu sistemin çok daha sağlam adımlarla ilerlediğine işaret etti:

“Balon patlarsa Amerika’da patlar. Çünkü bu işe mantıksız ve şuursuz para aktaracak yer Amerika’da günü kurtaracak kapkaççı borsa etrafındaki insanlar. Ama Çin'e baktığımızda net devlet tavrı olarak ‘2030 yılına kadar Amerika'yı geçmeyi planlıyoruz. Bunun için de planımız şu; A yolu bu, B yolu bu, C yolu bu, ya bittikten sonra D yolu şuradan başlıyor’ dedi. İnanılmaz bir plan yaptı ve bunu bütün dünyayla da paylaştı. Ve çok da olası bir yol olarak gözüküyor. Yapay zeka sektörü için örneğin bu yıl ortaya 1 trilyon Yuan koyuyor ve ilişkili sektörlerle beraber 10 trilyon Yuan'ı bulacak’ diyor. Yani paraları da buldu, hepsinin paralarını da koydu. Şu anda mesela OpenAI buraya milyar dolara yakın bir para aktardı ama senin de çok güzel işaret ettiğin gibi, CEO'su Sam Altman ‘Devlet bize yardım mı etse?’ dedi. İşimize gelince çok serbestiz ama bazı yerlerde ‘devlet de bir tutsaydı şu işin ucundan’ filan demeye başladı. Ama Çin'de devlet zaten yatıracağı parayı Yuanlarına kadar vermiş durumda. Amerika'da bunu göremiyoruz. Amerika'nın 2030 yapay zeka planı diye bir şey yok ortada. Yani Amerika'yla rekabette Amerika'nın o dev iç pazarı var tabii ama Çin buna devletle geçmeyi planlıyor ve dediğim gibi yani şu çok önemli bir örnek; Çin'in ‘sen bir uğraş bakalım buradan ne çıkartacaksın’ dediği adam 3 ay içinde dünyanın en zengin, 40 yaş altı en zengin üçüncü adamı oldu. Yani Amerika'nın o kibrinden sıyrılıp buna o gözle bakması lazım. Bizim buradan bakınca çok güzel görüyoruz ama inşallah Amerika'daki insanlar da görüyordur. Elon Musk vs. gibi adamlar orada biraz İşin şovuna kaçtılar. Elon Musk en son ‘robotlar ülkemizi onlar savunur’ filan gibi işi terminatöre, bilim kurgu filmlere döktü.

Amerikan kapitalist sisteminde hep şunu görüyoruz; mesela bir şirketi alırken, ‘100 milyar dolara bu şirketi aldık’ diyor ama aslında 100 milyar dolar değil, 3 milyar dolar veriyor. 97 milyar dolarlık da kendi hissesini onlara veriyor. Mesela o büyük bir şeydi. Şimdi insanlar bunu, şirket 100 milyar dolar etmiş falan diye algılar ama bu yanlış. O yüzden de her şey birbirine bağlantılı oldu. Eğer birisi buradan dökülürse o domino taşının ucunu, bucağını, nereye kadar gideceğini görmek çok zor. Yapılan yatırımlar vs. şu anda yapay zeka inanılmaz para yiyor. Ama bir yere kadar yiyecek, ondan sonra çalışmaya başlayacak. Ama o çalışmaya başladığı yerde eğer doğru planları yoksa hakikaten orada çok büyük patlar, dünyaya patlar.

Çin, Avrupa Birliği, etik, rekabet ve dijital egemenlik diye 3 kelime çıkarttı ve bunun etrafında ayakları yere sağlam basarak gidiyor. Amerika koşuyor ama o koşu hızıyla nereye kadar gider? Mesela bir maratona 100 metre koşucusunu verebilirsiniz. Evet, ilk 2-3 kilometrede rakiplerine fark atar ama muhtemelen maratonu bitiremez. Amerika şu anda o 100 metre koşucusu maratoncu modunda.”

‘Yapay zekâ ülke ekonomilerinden mesleklere kadar birçok şeyi değişime uğratacak’

Yapay zekânın maliyetli ve yoğun enerji gerektiren bir süreç olsa da sonuçta ülkelerin ekonomisini, sektörleri ve günlük hayatı kökten dönüştürecek bir güç taşıdığını söyleyen Ayan, ancak bu dönüşümün yalnızca uzun vadeli yatırım kapasitesi olan aktörler tarafından başarılabileceğini kaydetti:

“Yapay zeka şöyle bir şey yapıyor; bir şeyin üstüne saldırıyor, orada enerji harcıyor, çipler harcıyor, bir sürü bir şey harcıyor. Oraya ciddi bir para döküyor ama oradan bir şey çıkarttığı zaman, o çıkarttığı şeyle dünyayı ya da o şirketleri kurtaracak kadar para kazanacak potansiyeli var. Bu kesin ve net. Ama oraya kadar hangisinin nefesi yetecek? Mesela Arap Yarımadasında adamlar yapay zeka çiplerine 1 trilyon dolar yatırarak ’post-petrol dönemi için hazırlanıyoruz’ dediler. Aslında yatırdıkları paralarla petrolden sonra buradan sanki petrolü varmışçasına para kazanmayı hedefliyorlar. Ki bu olası. Bizim gazeteciliğimizi değiştirecek, sağlığımızı değiştirecek, hukukumuzu, eğitimimizi, her şeyimizi değiştirecek. En azından bunun potansiyeli çok net bir şekilde gözüküyor. Ama oraya kadar nefesi yetebilen insanlar bunu yapacaklar. Yani oraya kadar çok güzel yaptık diyerek yapmış olmayacak Amerika. Yani iletişimle bunu kurtarma imkanı yok Amerika’nın.”