‘Artık küresel sistemde hiyerarşik ilişkiler yapısı var’

Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin’in 15 Ağustos’ta ABD’nin Alaska eyaletinde Amerikan Başkanı Donald Trump ile bir araya gelmesi bugün hala dünyanın bir numaralı gündemi.

İki saat 45 dakika süren Putin-Trump zirvesinden iki gün sonra; yani 18 Ağustos Pazartesi günü Avrupalı liderler ve Kiev rejimi lideri Vladimir Zelenskiy, Washington’da bir araya geldi. Donald Trump’ın Avrupalı liderleri karşısına dizip adeta hizaya çekermiş gibi verdiği poz, dünya basınıyla paylaşıldı.

Uzmanlar, Trump’ın Putin’i denk olarak karşılaması ile birlikte artık ABD’nin Rusya’yı denk bir aktör olarak resmen kabul ettiğini, fakat Avrupalı liderleri ve Zelenskiy’i kendisinden aşağıda gördüğü değerlendirmesinde bulundu.

Haftaya damgasını vuran Alaska ve Washington zirvelerini, Çin-Hindistan yakınlaşmasını, Avrupa’nın Ukrayna’ya güvenlik garantisi söylemlerini ve Türkiye vurgusunu, Kırıkkale Üniversitesi’nden Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan ile konuştuk.

‘Artık küresel sistemde hiyerarşik ilişkiler yapısı var’

Trump’ın Alaska’da “denk bir süper güçle iletişim kurduğu” mesajını vererek aslında çok kutupluluğa uyum sağladığını ifade eden Doç. Dr. Merve Suna, Trump’ın bu yıl başlayan başkanlık süreciyle birlikte uluslararası ilişkilerde hiyerariş bir düzenin tamamen ortaya çıktığını, süper güçler arasında denklik kurulurken diğerlerinin geride kaldığını vurguladı:

“Her şeyin odağı Avrasya coğrafyası oluyor. Hatta Afro-Avrasya coğrafyası. Bölge giderek daha çok dikkat çekiyor. Trump dönemiyle birlikte çoğu şey değişti ve Alaska zirvesi bunun en önemli yansımalarından biriydi. Artık küresel sistemde hiyerarşik ilişkiler yapısı var. Trump bugün Avrupalı liderleri Oval Ofis’e çağırıp bir öğretmen edasıyla hizaya çekti. O zaman geldiğimiz dünyadaki diplomatik toplantılardan sistemin yapısına kadar birçok şey değişmiş demektir. Kullandığımız kavramlar bile değişmeye başladı. Trump ile her şeyi değiştirdik. Peki bu, Trump’ın kendisiyle mi alakalı? Bence değil. Bu sistem, Trump’ın ilk dönemiyle başlamıştı ama tam olarak kurgulanmamıştı. Çok kutupluluğa geçiş süreci sancılarını ele alırsak Amerika’da MAGA karşımıza çıktı. MAGA hem iç hem dış politikada uygulandı. Kendisini Alaska’dan sonra Oval Ofis’te tam anlamıyla gösterdi. Biz 21. Yüzyılın dünyasında uluslararası ilişkiler sistemini okuyacağımız bir görsele ihtiyaç duyarsak zannediyorum ki Trump’ın servis ettiği her bir fotoğraf bunu anlatacaktır. Putin ile olan görüşmesi, Zelenskiy ile görüşmesi, Avrupalı liderleri karşısına oturtması... Küresel sistemde yeni dönem semboller üzerinden, hafıza diplomasisi üzerinden, güç üzerinden ilerliyor. Alaska da bunun bir yansımasıydı. İki kutuplu sistemin yapısına bir gönderme yapılırken Trump şunu dedi: ‘İstersem yanımda büyük bir gücü konumlandırır, istersem izole ederim.’ Biz bu süreci Rusya’nın zaferi olarak okuyoruz fakat Rusya’ya o kapıyı aralayan Trump’tı. Rusya diplomatik ve siyasi bir zafer elde etti ama Avrupa’nın karşısında ve Trump sayesinde. Bu açıdan Avrasya coğrafyasında dengeler değişiyor mu? Kesinlikle değişiyor. Trump’ın Zengezur hamlesi de böyle okunmalı. Peki çok sert bir kutuplaşmaya mı gidiyoruz? Ben böyle bir şey beklemiyorum. En azından Avrasya coğrafyasında, Transatlantik ilişkilerde olduğu kadar kutuplaşma beklemiyorum. Şanghay İşbirliği Örgütü kapsamında Çin ve Hindistan arasındaki ilişkilere yönelik toplantılar giderek artmaya başladı. Bu bize yeni bir sistemi, yeni bir yapıyı da gösteriyor. Çünkü Trump’ın Rusya üzerinden uygulama tehdidinde bulunduğu yaptırımlar, Hint-Amerikan ilişkilerinde kırılma yarattı. Yeni ortaklıklar, yeni işbirlikleri öne çıkmaya başladı.”

‘Avrupa uzun süredir Ukrayna’da toprak tavizi vermiş durumda’

ABD’nin çok kutupluluk ekseninde kendisine alan yaratma stratejisine geçiş yaptığını vurgulayan Doç. Dr. Merve Suna, öte yandan Trump’ın bu kapsamda Ukrayna’nın siyasi yükünü Avrupa’ya bırakırken mali açıdan da ABD hazinesini doldurmayı amaçladığını belirtti:

“Tek kutuplu sistem uzun süredir eleştiriliyor. 2007’de Vladimir Putin’in de hep öne çıkardığı ve sistemi biraz da değiştiren söylemleri oldu. Tek kutuplu yapı, tek bir hegemon üzerinden her şeyin şekillenmesi anlamına geliyor. Çok merkezlilik yavaş yavaş başlıyor ve Amerika da bunu gördü. Buna göre bir hareket alanı geliştirmeye çalışıyorlar. Tabii ABD bugün küresel sistemde belirleyici aktör. Son gelişmeler bunu çok net gösteriyor. Transatlantik ilişkilerdeki çatlak da bunun okunmasını gerektiriyor. ABD’yi Avrupa’dan çektiğimizde veya Avrupa güvenlik şemsiyesinden Amerika’yı çıkardığımızda, o şemsiye rüzgarın etkisiyle uçacak. Avrupalılar da bunu gördü. Ukrayna üzerinde neredeyse her şeyi kabul edebilecek noktaya geldiler. Gözden kaçan bir konu var: Avrupa uzun süredir Ukrayna’da toprak tavizi vermiş durumda. Bize ne zaman ‘Batı Almanya örneği uygulanabilir’ dediler o günden beri kırılma var Avrupa içinde. Ancak bunun okunması çok yapılmıyor. Peki, Amerika bunun maliyetini ne kadar karşılayabilecek? ABD bu savaşların veya krizlerin maliyetini karşılamak istemediği için böyle davranıyor. Ukrayna meselesini Avrupa’ya bırakıyorlar. JD Vance de ‘Aslan payı Avrupa’nın’ dedi. Çok uzak bir coğrafyadan bahsediyoruz. ABD’nin Avrupa güvenliğini koruması bekleniyor. Bu noktada Amerika’nın güvenlik şemsiyesini tutarken, pragmatik yaklaşarak kendisi için maksimum faydayı sağlayacak alanlar yaratmaya çalışıyor. NATO’nun yüzde 5 savunma harcaması da bunun bir göstergesi. Amerika günün sonunda kazanmak istiyor. Kasa kazansın istiyorlar. Yani kasa, ABD oluyor. Bu nedenle MAGA kapsamında ABD kendi güç konumunu devam ettirmek için, kendi çıkarları üzerinden küresel sistemdeki etkisini şekillendirmek istiyor. Trump belki kişisel olarak Nobel Barış Ödülü bekliyor fakat bunun arkasında ABD dış politikasının değiştiğini net gördük. Bu, Rusya-Ukrayna Savaşı’nda kendisini gösterdi.”

‘Trump, Çin’i sınırlamaya çalışıyor fakat Şi Çinping ve Kim Jong Un gibi liderlere karşı ilginç bir saygısı var. Avrupalı liderlere bu şekilde yaklaşıyor mu? Sorgulamak lazım’

Doç. Dr. Merve Suna’ya göre Trump, Avrupalı liderlere saygı duymuyor fakat sürekli hedef aldığı Çin ve Kuzey Kore gibi ülkelerin liderlerine saygı duyuyor ve bu durum uluslararası ilişkileri ve hiyerarşiyi şekillendiriyor:

“Ukrayna konusunda bir garantörlük sisteminden bahsediliyor. ABD’nin buna dahil olmayacağı, NATO askerlerinin dahil olmayacağı konuşuluyor. Bence Kuzey Kore ve Çin gibi aktörler bu garantörlük sisteminde yer alabilir. Trump, Çin’i sınırlamaya çalışıyor fakat Şi Çinping ve Kim Jong Un gibi liderlere karşı ilginç bir saygısı var. Avrupalı liderlere bu şekilde yaklaşıyor mu? Sorgulamak lazım. Şi Çinping’e olan yaklaşımıyla Merz’e olan yaklaşımı kıyaslanabilir. Trump’ın zihin dünyasındaki hiyerarşik güç ilişkilerinde Avrasya liderlerinin konumuyla Avrupa liderlerinin konumunun kıyaslanması gerekiyor. Avrupa zaten ABD açısından kolay bir müttefik. Fakat aynı şeyi Asya’ya uygulama noktasında farklı bir dille konuştuğunu Alaska’da net bir şekilde gördük. Putin’in Şi Çinping’in yanında gülerken güldüğünü görüyorduk, şimdi Trump’ın yanında da güldüğünü gördük.”

‘Devletler arası hiyerarşi hep vardı. Sadece kimse bunu Trump kadar söylemiyordu’

BRICS’in güvenlik perspektifinden okunmasının hatalı olduğunun altını çizen Doç. Dr. Merve Suna, özellikle BRICS içindeki çok ve eşit seslilik prensibine değindi. Doç. Dr. Merve Suna’ya göre BRICS ve Trump politikalarıyla birlikte Avrasya’nın ve Türkiye’nin stratejik önemi giderek artıyor:

“Ben BRICS’i çok farklı okumamız gerektiğini düşünüyorum. Belirli uzmanlar hep güvenlik konsepti üzerinden okusa da BRICS aslında iktisadi ve siyasi bir oluşum. Küresel sistemde alternatif bir alan yaratıyor. Kapitalist sistem içerisinde dünyada gelişmiş, gelişmekte olan veya geri kalan ülke gibi yaklaşımlar var. Devletler arası hiyerarşi hep vardı. Sadece kimse bunu Trump kadar söylemiyordu. Şimdi Trump söylüyor. BRICS aslında herkese eşit davranan bir aktör fakat aynı zamanda güçlü de bir yapı. Herkes söz hakkı olduğu bir platformu korumak ister. Her üye açısından böyle düşünülmeli. Elbette BRICS’te Rusya, Çin ve Hindistan etkisini görüyoruz. Ancak Brezilya, Güney Afrika, İran ve yeni üyelerin de yer aldığı bir platformdan söz ediyoruz. Brezilya’da yapılan son BRICS zirvesine bakarsak, pek çok Batılı örgütten daha çok Gazze’yi savunduklarını görebiliriz. Küresel sorunlara vicdani ve ahlaki yaklaşan bir yapı olması son derece önemli. Yaptırım konusunda bir şey diyemiyorum çünkü günümüz dünyasında yaptırım uygulamak için sizin küresel güç ve nükleer caydırıcılık bağlamında hareket etmeniz gerekiyor. Mesela İsrail’in en büyük destekçisi ABD. İsrail’i askeri anlamda hiçbir zaman yalnız bırakmadı. 12 günlük İsrail-İran savaşında da bunu gördük. Tabii BRICS yükseliyor.

Bu sadece BRICS bağlamında okunmamalı. Zengezur Koridoru ile birlikte Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan hattı da okunabilir. Ayrıca Pakistan da var. Türkiye, demiryollarıyla birlikte atacağı entegre adımlarla Afrika-Avrasya arasında köprü görevi de görecek. Bugün Afrika’dan çıkan ürünlerin Avrasya’ya gitmesi için bu kadar önemli adımlar atılabiliyorsa, bu illa ki Avrupa’nın sahip olduğu güç yapısına karşı yeni bir alan oluşturacak. Avrupa burada muhtaç konumunda. Rusya-Ukrayna Savaşı’ndaki tahıl girişimi çok önemliydi. Bu olmasa Avrupa çok farklı bir konumda olacaktı. Enerji alanı da burada en belirleyici konulardan birisi. Trump’ın yaptırımlardaki rasyonel olmayan tek söylemi bu. Rusya belki Avrupa’ya doğrudan enerji satmıyor ancak Hindistan ve Çin aracılığıyla bu enerji zaten Avrupa’ya giriyor. Eğer gümrükler artarsa, yaptırımlar artarsa bu durum kendi müttefiklerini vuracak. Tabii Rusya ne dedi? Hindistan’a enerji satışında indirim yapabileceğini söyledi. Çin’e enerji alanında yaptırım uygulanmaması da dikkat çekici. Trump, önümüzdeki günlerde Pekin’i ziyaret eder mi bilmiyorum. Ancak Trump, sistemde kendisine karşı oluşabilecek bir merkezi kırma yönünde de hareket ediyor. Belki de Alaska ve Trump’ın açıklamaları sadece buzdağının görünen kısmı. An itibarıyla Trump’ın yarattığı sistemde, buzdağının görünmeyen kısımlarına odaklanmak lazım. Alaska zirvesinde Rusya ile Arktik bölgesinde ortak enerji faaliyetlerinin yahut şirket faaliyetlerinin görüşüldüğünü biliyoruz. Trump başa geldiğinden bu yana ABD, Arktik bölgesine fazlaca odaklanıyor.”

‘Türkiye, NATO üyesi olup da Batı’nın yaptırımlarını uygulamayan bir ülke. Rusya ile enerj iişbirliğimiz de var. Belirli bir boyuta getirdiğimiz bu ilişkileri neden bozalım?’

Avrupa’nın ABD’nin güvenlik şemsiyesinden çekilme sinyalleri vermesinin ardından gözünü Türkiye’ye çevirdiğini kaydeden Doç. Dr. Merve Suna, Türkiye’nin tarafsızlığını sürdürmesinin önemini vurguladı:

“Avrupa güvenlik şemsiyesinden ABD’yi çekerseniz, Avrupa Türkiye’ye tutunmaya çalışıyor. JD Vance’in Münih Güvenlik Konferansı konuşmasından sonra Avrupa, Türkiye ile ortak güvenlik şemsiyesi oluşturulması yönünde adımlar atmıştı. Avrupa’da refah devletleri var ve bundan vazgeçmek istemiyorlar. Avrupa, itici güç olarak ABD’den sonra Türkiye’yi görüyor. Fakat Türkiye’nin şöyle bir rolü var: Zelenskiy, Putin ve Trump’ın bir araya geleceği bir görüşme olursa bu dörtlü formatta Türkiye’de olmalı. Biz, taraflara sürecin başından beri eşit davranıyoruz. Rusya’nın da Türkiye’yi işaret etmesi önemli. Türkiye, NATO üyesi olup da Batı’nın yaptırımlarını uygulamayan bir ülke. Rusya ile enerj iişbirliğimiz de var. Belirli bir boyuta getirdiğimiz bu ilişkileri neden bozalım? Ukrayna’da da Kırım başta olmak üzere Rusya’ya bağlanan topraklarda Türkiye’nin politikası açık ve net. Yani bu meselede taraf olmanın getireceği olumsuzluklar çok daha fazla. Avrupa ve Almanya çok iyi örnekler. Türkiye’nin ortak alan yaratması için bu imkanın verilmesi için gereken başka bir aktör yok. İsviçre’nin bahsi geçiyor fakat biraz mantıksız. İsviçre, yaptırım uyguluyor yani taraf olmuş bir ülke. Türkiye’nin rolü farklı. Eğer garantörlük, barış gücü gibi bir adım atılırsa bunun sınırları olması gerekeceğini Türkiye söyledi. Bilmeden bodoslama giremezsiniz. NATO kapsamı da olmaz. Bence BM nezdinde bir barış gücüyle hareket edilmesi gerekir ki genel kapsamlı olsun. Biz NATO’nun beşinci maddesinin uygulandığı tek örnek olarak Afganistan’ı gördük. Rusya konusunda Avrupalı ülkeler, beşinci maddeyi uygulayabilecekler mi? Üçüncü dünya savaşı çıkar. Avrupa onu bile bıraktı. Ukrayna’yı vekil savaşları üzerinde tek başına bıraktılar. Sonuç da ortada.”