Türkiye’de yeni, kapsayıcı ve sivil bir anayasa yapımı konusu gündemdeki yerini her zaman sıcaklığını koruyor. Türkiye’de yelpazenin en sağından en soluna tüm partiler seçim beyannamelerinde yeni anayasa vaadinde bulunuyor. Ama bu güne kadar toplumsal bir uzlaşı gerçekleşmedi. Bundan sonrası için de yeni anayasa çalışması yapılmaya devem edecek.
AK Parti Siyasi ve Hukuk İşler Başkanlığı, yeni anayasa çalışmaları kapsamında akademisyenler ve hukukçuların katılımıyla çalıştay düzenleyecek. Çalıştaydan çıkacak sonuç rapor haline getirilerek, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a sunulacak.
Türkiye’nin anayasaları
Türkiye Cumhuriyeti tarihinde 4 anayasa yürürlüğe girdi. Türkiye’nin ilk anayasası 1921 yılında kabul edildi. 1921 Anayasası Teşkilatı Esasiye olarak da bilinen bu anayasa 20 Ocak 1921 tarihinde Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edildi. Savaş şartları altında hazırlana anayasada, güçler birliği ve meclis üstünlüğü vurgusu yer aldı.
Cumhuriyetin ilk anayasası 1924
100 yıllık cumhuriyet tarihinin ilk Anayasası, 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayılı kanun oldu. Bu anayasa bu tarihten 1960 yılına kadar yürürlükte kaldı. Ülkenin yönetimin şeklinin Cumhuriyet olduğu ve ülkenin laik olduğu bu anayasada yer aldı. 1924 anayasasında, cumhuriyet rejimi içinde kuvvetler birliğini esas aldı. 105 maddeden oluşan bu Anayasa, klasik hak ve özgürlükleri içermekle birlikte bunların korunmasına ilişkin de düzenlemeler bulunuyordu.
İlk darbe anayasası 1961
1960 askeri darbesi sonrasında hazırlanan 1961 anayasası, 9 Temmuz 1961 tarihli referandum ile kabul edildi. 1960 darbesinden sonran Enver Ziya Karal ve Turhan Feyzioğlu başkanlığında Kurucu Meclise bağlı 20 kişilik bir anayasa komitesi kurularak anayasa için çalışmalara başlandı. Bu kişilerin hazırladığı anayasa referandumda yüzde 60 oy alarak kabul edildi. Halk oylaması ile kabul edilen anayasa ile güçler ayrılığı, cumhurbaşkanı olan kişinin partisi ile bağının kesilmesi, çoğulcu demokrasi ilkesi benimsenerek, TBMM, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak üzere ikiye ayrıldı.
Son anayasa 1982
12 Eylül Darbesi sonrasında askerî yönetimin emriyle Danışma Meclisi tarafından hazırlanan anayasa, 23 Eylül 1982 tarihinde Danışma Meclisi, 18 Ekim 1982 tarihinde Millî Güvenlik Konseyi tarafından kabul edildi. Anayasa'nın ilk üç maddesinin "değiştirilemeyeceğini ve değiştirilmesinin teklif edilemeyeceğini" dördüncü madde olarak taslağa eklendi. 7 Kasım 1982 Pazar günü yapılan halk oylaması sonucu yüzde 91,37 oran ile anayasa yürürlüğe girdi.
Anayasanın değişmez maddeleri neler?
Anayasanın ilk dört maddesine ilişkin tartışmalar sıklıkla gündeme geldi. Son günlerde yeniden gündeme gelen ilk dört madde cumhuriyetin özellikleri ve bütünlüğü ile resmi dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti gibi temel esasları içeriyor. O maddeler anayasadan şu şekilde yer alıyor:
MADDE 1- Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
MADDE 2- Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir.
MADDE 3- Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Millî marşı “İstiklal Marşı”dır. Başkenti Ankara’dır.
MADDE 4- Anayasanın 1’inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2’nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3’üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
Mevcut anayasanın kaç maddesi değişti?
İlk dört maddesi değiştirilemeyen 1982 anayasasının diğer maddelerinde geçen zaman içerisinde ise önemli değişiklikler yapıldı. 82 anayasası geçen süre içerisinde 19 defa değiştirildi. AK Parti’nin iktidar aldığı süre içerisinde ise bu 19 değişikliğin 12’si gerçekleşti. AK Parti iktidarı döneminde yapılan değişiklikler ile Devlet Güvenlik Mahkemeleri kapatıldı. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilmeye başladı. AYM’ye bireysel başvuru hakkı tanındı. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçildi.
Yeni anayasa çalışmaları
AK Parti bir taraftan anayasa değişikliği yaparken bir taraftan yeni bir anayasa yazılması da gündeme getirildi. 12 Haziran 2011 seçimli sonrasında yeni anayasa yapma arayışında olan 24. Dönem TBMM, her siyasi partinin eşit olarak üçer üyeyle temsil edildiği ve kararlarını oybirliği ile alan “Anayasa Uzlaşma Komisyonu”nu kuruldu. Anayasa uzlaşma komisyonu 59 maddede anlaşma sağlandı. Fakat diğer maddelerde anlaşma sağlanamadı ve masa dağıldı.
2023 seçimlerinden sonra yeniden gündeme geldi
2023 yılındaki genel seçimin ardından 1 Ekim’de açılan TBMM’nin açılış töreninde konuşan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan yeni anayasa için şu ifadeleri kullandı:
“Şimdi önümüzde yeni bir görev ve yeni bir fırsat var. Bu da ülkemizi, Cumhuriyet’in ilk yıllarının ardından tekrar yeni ve sivil bir anayasaya kavuşturmaktır. Genel Kurul salonumuzdaki Başkanlık kürsüsünün hemen arkasında yazan 'Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir.' ilkesinin hakkını, ancak bu şekilde verebiliriz. Türkiye'yi, 12 Eylül darbe yönetiminin 41 yıl önce milletimizin sırtına sardığı mevcut anayasa kamburundan kurtarmak hepimizin en öncelikli sorumluluğudur.”
Numan Kurtulmuş anayasa turuna başladı
Meclisin 28’nci döneminde yeni bir anayasa yazılması için uzlaşma sağlamak ve yöntemi belirlemek için TBMM Başkanı Numan Kurtulmuş 23 Nisan sonrasında görüşme trafiğini hızlandıran Kurtulmuş, sırasıyla CHP, DEM Parti, Saadet Partisi, İYİ Parti, MHP TBMM Grup Yönetimleri ile bir araya geldi. Kurtulmuş mecliste grubu olmayan fakat temsilcisi bulunan partilerin yöneticileri ile de bir araya geldi. Meclis’in yeniden açılması ile birlikte anayasa çalışmalarına yönelik görüşmelerin devam etmesi bekleniyor.
AK Parti çalıştay düzenleyecek
Mecliste bir uzlaşma arayışı devam ederken AK Parti’de yeni anayasa için ekim ayında bir çalıştay düzenleyecek. AKP Genel Başkan Yardımcısı Hayati Yazıcı, geçen Ağustos ayında yaptığı açıklamada, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın talebi doğrultusunda Prof. Dr. Yavuz Atar’ın başkanlığındaki taslak metnin hazır olduğunu açıklamıştı. Yazıcı, Ekim ayında yapacakları çalıştayla, “'Bir anayasa yapımının yol haritası nasıl olmalı? Yöntemi ne olmalı? AK Parti'nin bundaki rolü nedir?” konularında müzakereler yürütüleceğini ifade etmişti.
Anayasa nasıl değişir?
Yeni bir anayasanın kabul edilmesi ya da anayasada değişiklik yapılabilmesi için iki yöntem bulunuyor. Bunlardan ilki taslak metnin doğrudan TBMM tarafından kabul edilmesi. Bunun için mevut 600 milletvekilinin 400’ünün teklife evet demesi gerekiyor. Bu düzenleme istenir ise Cumhurbaşkanı tarafından referanduma götürülebilir. TBMM’deki sandalye dağılımına bakıldığından bir siyasi partinin kendi düzenlemesinin TBMM’de doğrudan kabul edilmesi mümkün görünmüyor. İkinci yöntem ise referandum. Bunun için de 600 milletvekilinin yer aldığı Meclis’te değişiklik teklifi üye tamsayısının en az üçte biri olan 200 milletvekili tarafından yazıyla teklif edilmesi gerekiyor. Ancak bu değişiklik tekflinin referanduma gitmesi için beşte üç çoğunluk yani 360 vekilin onay vermesi gerekiyor.