ABD’den Avrupa’ya: Türkiye’ye hangi ülkeler savunma sanayi ambargosu uyguluyor?

Türkiye’ye uygulanan ambargolar özellikle Suriye’nin kuzeyindeki terör hedeflerine gerçekleştirilen operasyonlar ve Türkiye’nin Dağlık Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a verdiği destekten sonra arttı.

Aslında Türkiye bu ambargolarla ilk kez karşı karşıya kalmıyor.

Türkiye’nin 1974’te gerçekleştirdiği Kıbrıs Barış Harekâtı’ndan sonra ABD, Türkiye’ye askeri malzeme ve teçhizat satışını yasaklamıştı.

Türkiye, 5 Şubat 1975’te başlayan ambargoya karşı 13 Şubat 1975’te ‘ Kıbrıs Türk Federe Devleti’nin kuruluşunu ilan etti, 25 Temmuz 1975’te ABD’ye verilen nota ile de 1969’da imzalanan Savunma İşbirliği Anlaşması yürürlükten kaldırıldı.

Ayrıca Türkiye’deki bütün Amerikan askeri üs ve tesisleri de Türk Silahlı Kuvvetlerinin kontrol ve gözetimi altına alındı. Bu hamle karşısında ABD’nin ambargosu zaman içinde kırıldı ve son buldu.

Günümüzde ise yine ABD başta olmak üzere birçok devlet Türkiye’ye yönelik silah satışına ve savunma sanayi ürünleri ihracatına kısıtlamalar getiriyor ya da süreci uzatarak gayri resmi ambargoya maruz bırakıyor.

Ambargolarda geri adım atan devletlerden biri ise İngiltere oldu. Savunma Sanayii Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir, 20 Mayıs'ta İngiltere'nin Türkiye'ye silah ihracatı üzerindeki tüm kısıtlamaları kaldırdığını açıkladı. İngiltere, bu kararı 2019’da Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyine düzenlediği operasyon sonrası almıştı.

Türkiye ile İngiltere’nin savunma sanayi alanında kritik işbirlikleri bulunuyor. İngiliz BAE Systems firması Türkiye’nin milli savaş uçağı projesi Milli Muharip Uçak’a (MMU) danışmanlık ve teknik destek sunuyor. Öte yandan İngiliz motor üreticisi Rolls-Royce ve Türk Kale Grubu da MMU’ya motor üretmek için ortak bir çalışma başlatma kararı aldı. Çalışma, Rolls-Royce ve Kale arasındaki ortak girişim olan TAEC tarafından üstlenilecek.

Bunun yanı sıra İngiltere de Türkiye’nin Silahlı İnsansız Hava Araçları (SİHA) ile yakından ilgileniyor. İngiltere Savunma Bakanı Ben Wallace, bu SİHA’ları “oyun değiştirici” olarak adlandırmıştı.

Türkiye’ye savunma sanayisinde en ağır yaptırım uygulayan ülkelerin başında ise ABD geliyor.

ABD, Türkiye’nin Rusya’dan S-400 hava savunma sistemi tedarik etmesi üzerine 2017 yılında ABD Senatosunda kabul edilen “ABD’nin Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act -CAATSA) yaptırımını Türkiye’ye karşı da uygulamaya koydu. Türkiye’ye karşı yürürlüğe sokulan CAATSA yaptırımları kapsamında; Savunma Sanayii Başkanlığı, SSB Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir, SSB Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Faruk Yiğit, SSB Hava Savunma ve Uzay Daire Başkanı Serhat Gençoğlu ve SSB Hava Savunma ve Uzay Daire Başkanlığı Grup Müdürü Mustafa Alper Deniz listeye eklendi.

Yaptırımlarla SSB, ABD'den ihracat lisansı alamayacak, ABD'nin ve bağlantılı olduğu uluslararası finans kuruluşlarının kredilerinden faydalanamayacak. Yaptırım listesindeki kişilerin varsa ABD'deki mal varlıkları donduruldu ve bu kişilere vize kısıtlamaları getirildi.

Öte yandan ABD, Türkiye’yi üretim ortağı olduğu F-35 savaş uçağı projesinden de çıkardı.

Türkiye, toplam 100 adet geleneksek iniş-kalkış yeteneğine sahip F-35A tedarik etmeyi planladığını açıkladı. Bunlardan 30’unun siparişini de verdi. Türkiye’nin ilk iki F-35 uçağı için 21 Haziran 2018’de ABD’de Türk yetkililerinin de katılımıyla bir tören gerçekleştirilmişti. Bu tarihten itibaren Türkiye’nin uçak sayısı 6’ya ulaştı. Hatta Amerika’da Türk pilotların eğitimi de başlamıştı.

Ancak Beyaz Saray, 17 Temmuz 2019’da, Türkiye’nin Rus menşeli S-400 hava savunma sistemlerini teslim alması sebebiyle F-35 Programı’ndan çıkarılacağını açıkladı. Türkiye’nin yatırdığı 1 milyar 400 milyon dolarlık para ise henüz geri alınamadı.

Türkiye, buna karşılık ABD’den 40 adet Lockheed Martin yapımı F-16 savaş uçağı ve mevcut uçakları için 80'e yakın modernizasyon kiti satın almak için talepte bulundu. Bu konuda ise ABD Kongresi’nin onayı bekleniyor.

Öte yandan ABD’den ithal edilen çeşitli alt sistem ve bileşenler de bulunuyor. ABD bu ürünlerin ihracat izin alma süreçlerini de uzatarak projeleri sekteye uğratıyor. Önceki dönemde 3 veya 6 ayda alınan ihracat izinleri 1 yıla kadar uzuyor.

Kanada, Türkiye’ye yönelik ilk ambargosunu, 2019'da Suriye'ye yönelik askeri harekata yanıt olarak başlatmış ancak taraflar arasındaki üst düzey görüşmeler sonucunda Haziran 2020'de bu kararından geri adım atmıştı. Ancak Ottawa yönetimi, İkinci Dağlık Karabağ Savaşı'nda Türkiye’nin Azerbaycan’a destek vermesi üzerine Türkiye'ye yeniden silah ambargosu uygulamaya başladı. Kanada’nın bu kararı almasının arka planında Türk firması Baykar tarafından üretilen BAYRAKTAR TB2 SİHA’ların, Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından Dağlık Karabağ’daki harekâtta aktif olarak kullanılması yer alıyor. Bu SİHA’larda Kanadalı L3Harris Wescam tarafından üretilen ve istihbarat, gözetleme, keşif (ISR) faaliyetleri için kullanılan WESCAM MX-15 kamera sistemi yer alıyordu.

Öte yandan denetim, vergi ve danışmanlık hizmetleri sunan KPMG tarafından yayımlanan raporda, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ'ye (TUSAŞ) ambargo uygulayan Telemus Sistemleri Inc. Şirketinin iflas ettiği açıklandı. Telemus, askeri insansız hava araçlarında kullanılmak üzere çok çeşitli elektronik destek malzemeleri üretiyordu.

Türkiye’nin ilk milli tankı Altay ana muharebe tankında ilk olarak Alman MTU şirketinin ürettiği motor ve RENK şirketinin ürettiği transmisyon kullanılması planlandı. Prototip üretimleri de bu sistemler ile gerçekleştirildi. Ancak seri üretim aşaması için gerekli olan güç sistemleri, Alman hükümetinin ambargosuna takıldı. Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyine yaptığı askeri operasyonlar ambargonun arkasında yatan nedenlerin başında geliyor. Türkiye, bu konuda çözümü Güney Kore’den arıyor. Türkiye’nin Altay tankı için Güney Kore ile motor tedariki görüşmelerine dair açıklamada bulunan Savunma Sanayii Başkanı Demir, Güney Kore’den motorun geldiğini ve testlerinin sürdüğünü açıklamıştı.

Buna rağmen Almanya ile REİS sınıfı denizaltıların üretimi konusunda işbirliği yapılıyor.

Türkiye’nin önemli ihtiyaçlarından biri olan uzun menzilli hava savunma sistemi konusunda Fransa ve İtalya ortaklığında SAMP-T projesi yürütülüyordu.

Türkiye, Fransa ve İtalya, 2017 senesinde Fransız-İtalyan konsorsiyumu EuroSam ile SAMP-T hava savunma sisteminin birlikte üretilmesini de içeren bir çalışma başlatmışlardı. 2018 başında ise 18 aylık bir tanımlama çalışması yapılması kararı verilmişti.

Ancak 2019 yılı sonuna doğru Türkiye'nin Suriye'de Barış Pınarı Harekatı'nı başlatması nedeniyle özellikle Fransa tarafından süreç aksıya alındı.

Bu konudaki önemli gelişme ise 24 Mart'taki NATO Liderler Zirvesi’nde yaşandı. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve İtalya Başbakanı Mario Draghi ile görüşen Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, "Türkiye-Fransa-İtalya olarak üçlü attığımız adımları yeniden hayata geçirmek için çalışmalarımızı sürdürmeyi karar altına aldık” açıklamasında bulundu.

29 Mart’ta ise Fransa Savunma Bakanlığı’ndan bir heyet bu konuda Ankara’da temaslarda bulundu.

Türkiye, İsveç’in NATO üyeliği kapsamında yürüttüğü görüşmelerde de uygulanan savunma yaptırımlarının kaldırılmasını talep ediyor. 25 Mayıs’ta İsveç ve Finlandiya heyetleriyle görüşmenin ardından açıklama yapan Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın da "Savunma sanayi ürünlerine dönük yaptırımların kaldırılması yönünde bir olumlu tavrı biz gördük bu toplantıda. Tabii bu sevindirici bir gelişme, bu pozitif gündeme dahil edebileceğimiz önemli bir başlık" dedi.

Öte yandan Finlandiya, Norveç ve Hollanda da Türkiye’nin Suriye’deki operasyonlarını gerekçe göstererek Türkiye’ye ambargo kararı almıştı.

Türkiye’nin son dönemde gelişen savunma sanayisi bu alandaki ihtiyaçların milli olarak karşılanmasını sağlıyor. SİHA’lardan roket ve füze sistemlerine kadar birçok farklı alanda önemli gelişmeler kaydeden Türkiye, ithal ürünlere bağlılığı en az seviyeye indirmek istiyor.

2022 yılında gerçekleştirilen Antalya Diplomasi Forumu’nda aralarında Sputnik’in de bulunduğu medya kuruluşlarına konuşan Savunma Sanayii Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir, Türkiye’nin bu konuya bakışını, “Eskisi gibi ithal eden, bağımlı değiliz. Biz özelikle stratejik ürünlerde bağımlılığı sıfıra indirme konusunda kararlıyız. Bu konuda dünyadaki bütün kapılar açılsa, bedava ürün yağdırsalar da istemiyoruz” sözleriyle anlatmıştı.