'İran’da Hamaney’in devrilmesi ve seküler bir devrim yaşanması, mevcut koşullarda pek gerçekçi değil’

“Ben ateşkesin çok uzun vadeli olacağını düşünmüyorum maalesef. Üç sebep var burada. İsrail ve Amerika, bu sebepten İran’a saldırdı. Sadece İsrail saldırmadı; 13 Haziran’da İsrail ve Amerika birlikte saldırdı. ABD, iyi polis-kötü polis rolünde biraz arkada durdu. İran’ı masaya oturtmak için İsrail’i salmış gibi oldu. ABD ve İsrail’in saldırmadaki üç sebep şuydu: İran’ı uranyum zenginleştirmede sıfır seviyesinde bırakmak istiyorlar. 2014 Temuz’daki anlaşmada belli bir limit vardı. Gelinen aşamada uranyum zenginleştirmeyi sıfırda bırakmak istiyorlar. İlk sebep bu. İkinci sebep, 2003-2023 arasında İran’ın Ortadoğu jeopolitiğinde yükseldiği bir trend vardı. Bu trend, 7 Ekim 2023’te başlayan süreçte yerini İsrail’e bıraktı. İran Lübnan’da, Filistin’de, Suriye’de, Irak’ta hızla zemin kaybetmeye başladı. İsrail, İran’ı ‘ahtapotun başı’ olarak nitelendiriyordu. Üçüncü sebep ise, İsrail’in İran’da rejim değişikliğini kotarmak istemesi. Mevcut tabloya bu üç parametre ekseninde bakarsak, üçü de olduğu yerde duruyor. İran ve İsrail arasında yenişemezlik durumu ortaya çıktı. Burada skor sayar gibi İsrail gol attı, İran gol attı şeklinde bakmıyorum meseleye. İki taraf da ağır yara aldı ve büyük kazanç sağladı. İsrail’in de kazandığı ve kaybettiği şeyler olduğu gibi, İran’ın da var. Mesela İran’ın üst komuta kademesi büyük oranda ortadan kalktı. Hava savunmasında ciddi zaafları olduğu ortaya çıktı. Kendi sınırlarının ötesinde uçak uçuramadıkları ortaya çıktı. İsrail’de ise böyle ağır bir çatışmada Tel-Aviv’in merkezinde Başbakanlık binasının dahi vurulabileceği ortaya çıktı. 1948’den beri gelen yenilmezlik miti büyük bir yara aldı İsrail açısından. Netanyahu da zarar gördü. Savaş ortamından kaynaklanan bir konsolidasyon varsa da yara aldı.

Yeni bir seçimi Netanyahu’nun ne kadar kazanabileceği tartışılır. Öte yandan ABD ve İsrail arasında hem güven yeniden sağlandı, hem de büyük yarıklar oluşmaya başladı. Trump ve Netanyahu ilişkisinde itimatsızlıklar yeniden ortaya çıktı. İsrail’in aslında Washington’daki lobiler nezdinde gerçek patron olmadığı, Amerika’nın Trump gibi bir liderle İsrail’in bileğini kolayca bükebileceği ortaya çıktı. İsrail de muhtemelen bunu not etti. İki tarafın da kazancı ve kaybı var fakat ben üç parametrenin de olduğu yerde durduğunu ve İsrail’İn elde etmeyi umduğu şeyleri elde edemediğini düşünüyorum. İran’ın da umduklarını elde edemediği aşikar. Hevesini alamamış iki savaşçı gibi düşünelim. Peşrev gibi görmek lazım bunu. On iki günlük bir peşrev bu. Aralarında bin 500 kilometre civarında mesafe olan iki ülkenin kara savaşına girmeleri çok mümkün değil. Tabii bir de İsrail-İran meselesinde ayrıca yenişememezlik durumunun, içerideki şahin kanatları güçlendirme ihtimalini de not etmek lazım. İsrail ve İran’da şahin kanatların güçlenmesi, önümüzdeki günlerde başka bir savaşın tetikçisi olabilir.”

“İran içerisinde ılımlı ve şahin kanatlar var. Bu kanatlar, Haşimi Rafsancani ve Muhammed Hatemi dönemleriyle birlikte iyice saflaşmaya başladı. Bu saflaşma içerisinde, Ahmedinejad’ın ikinci seçimiyle birlikte büyük bir kriz ortaya çıktı. Bir sert dönem bir yumuşak dönem yaşanıyordu toplumdaki o enerjiyi yönlendirebilmek açısından. Sovyetler Birliği ile ilgili bir fıkra vardı. Bir kel lideri bir saçlı lider takip eder diyorlardı. İran’da da böyle. Bir radikal hükümeti bir ılımlı hükümet takip eder ki toplumdaki mesafelenme dengelenebilsin. Burada Hasan Ruhani döneminde toplum sözleşmesi tekrardan büyük oranda tesis edilmişti. Reformcu değildi ama reformcuların da desteğini almıştı. Muhafazakarların ılımlı kanadındandı. Humeyni’ye de çok yakın bir adamdı. Sonrasında daha radikal bir figür olan İbrahim Reisi geldi. Ama o da helikopter kazasında öldü. Sonrasında bu emniyet sibobunu açıp dengelemek için, Pezeşkiyan’ın seçilmesine izin vermek zorunda kaldılar. Pezeşkiyan, Hamaney’e yakın bir adam. Reformcular olarak nitelemek çok haksızlık olur. Fakat bu ılımlı-şahin kanat dengelenmesini yapmak zorundalar. Eğer saldırılar devam etseydi benim beklentim iki senaryo üstündeydi: Birincisi şahin kanat, ajansla işbirliği sebebiyle nükleer müzakerelerde ‘ABD’ye taviz veriyorsunuz’ diyerek eleştiriyorlardı süreci. Pezeşkiyan ve ılımlı muhafazakar hükümet eleştiriliyordu. Cevad Zarif’i kovdular yani. Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı idi ama çekilmek zorunda kaldı. Dışişleri Bakanı Abbas Arakçi onun yardımcısıydı.

Çatışmalar sürse, bir darbe yapıp ılımlı kanadı tamamen tasfiye edebilirlerdi. Veya ılımlı kanat bir süre sonra şahin kanadın üst kesimi ortadan kalktıktan sonra, onlar Devrim Muhafızları içerisindeki kendilerine yakın gruplarla darbe yapıp iktidarı ele alabilirdi. Bu ikisi de ihtimal dahilindeydi. Neyse ki bir noktada ateşkese varıldı ve bu bitti. İçeride böyle bir ayrım var. Devrim Muhafızları içinde var, dışişleri içinde var, Rehber’in danışman kadrosunda var, Besiç’te var, poliste var, ulema içinde de var. Dolayısıyla böyle yoğun bir ayrım var. Bu yoğun ayrımda esas meseleyi yaran hat şu: ‘Siz Amerika ile doğrudan müzakereye oturdunuz, Rehber Hamaney’i de buna mecbur bıraktınız. Günün sonunda tüm sorumluluk sizin boynunuzda’ denildi Arakçi, Pezeşkiyan ve Zarif ekibine. Fakat gerçekten böyle mi? Sistemi tamamen Kuzey Kore gibi içeri kapattığınızda daha iyi bir yere mi varılıyor? Petrolü bile satamıyorlardı. 2014-2015 döneminde çeçreve anlaşması yapıldığında İran, petrolü dört büyük ülkeye satabiliyordu. Japonya’ya, Hindistan’a, Güney Kore’ye ve Çin’e satabiliyordu. ABD’nin baskısıyla Çin hariç üç ülke çekildi. Çin ile Amerika arasında bir bilek güreşi de var. Bu neticede İran için sürdürülebilir değil.”

“Mevcut koşullarda Hamaney’in devrilmesi ihtimali pek gerçekçi değil. İran’da Mossad’ın kurduğu ağ tamamen ortadan kalkmaz. 700 civarı tutuklama var, 5 tane idam var. Diğerleri birkaç yıl yattıktan sonra çıkacaktır. İran’da rejimden rahatsız olan ve İsrail ile işbirliği yapabilecek insan sayısı 700’den çok daha fazla. Bir de ekonomik olarak eğer patinaj çekmeye başlarsanız, toplumsal sözleşmeniz yara alırsa, dışarıdan kullanılmaya müsait, teknik bilgisi olan, eğitimli binlerce kişi ortaya çıkar. Bunlara siz politik temsil hakkı vermezseniz, dernekleri STK’ları yoksa, maddi sebeplerden dışarı da çıkamıyorlarsa, içeride illa ki ihtimallere yönelirler. İran’da rejimden nefret eden milyonlar var. Nefret ediyorlar. Gidip oy bile kullanmıyorlar. Böyle bir ortamda her şey mümkün. Rejimin devrilmesi konusuna gelelim. Rejimin devrilmesi için üç tane gerek ve yeter şart var.

Birincisi, milyonlarca insanın sokaklara çıkması lazım. Tek şehirde değil, birçok büyükşehirde bunu yapmaları lazım. İkincisi, bu milyonlarca insanın mümkünse haftalarca sokakta kalması ve eylemlere katılımın artması lazım. Üçüncüsü, polis, ordu, istihbarat ve mülki idari amirleri gibi kritik bürokrasiden buraya katılım olması lazım. Yemen’de, Libya’da, Mısır’da gördüğümüz gibi. Bu üç şartın hiçbiri yok ortada. Böyle bir şey olursa sistem değişebilir. Buradaki sistem de nihayetinde Danimarka gibi demokrasi değil. Burada zorlayıcı aygıtlar yani ordu, polis, istihbarat, Besiç üzerinden yoğun bir denetim var devlet lehine. Dolayısıyla sistem değişmesi çok kolay değil. Birileri bir yerden tweet atıyor diye rejim değişecek değil. Böyle bir beklentide olmasın kimse. İkincisi ben seküler devrimi çok beklemiyorum çünkü İran halkı büyük oranda muhafazakar. Evet bir seküler kesim var. Rejimden nefret edenler var. Ama 92 milyon resmi, 100 milyona yakın gayrı resmi bir nüfustan bahsediyoruz.

Ben köylerine, kasabalarına kadar gezdiğim İran’da seküler kitleler görmedim. Muhafazakarlık daha yaygın. Sünni Kürtlerde, Beluçlarda da muhafazakarlık yaygın. Şiilerde de yaygın. İnsanların elbette rahatsızlıkları var. Ekonomiden rahatsızlık var. Adayları beğenmeyenler var. Rafsancani diye bir cumhurbaşkanları vardı. Onun bir daha seçimde yarışmasına dahi izin vermediler. Hamaney 1989’da getirdi Rafsancani’yi. O müdahale etmese seçime giremeyecek. Böyle bir adamın daha sonra yarışmasına izin vermediler. Mahmud Ahmedijenad var eski cumhurbaşkanı. Tekrar seçimde yarışmasına izin vermediler başvurduğu halde. Muhammed Hatemi’ye izin verilmiyor. Birçok kişiye izin vermiyorlar.

Dolayısıyla toplumu yönlendirebilecek, heyecan yaratabilecek adayları sınırladığınız zaman bu illa ki rahatsızlık yaratacak. Yaptırımlar sebebiyle ekonomiden rahatsız olanlar var. Başörtüsü meselesi yüzünden muhafazakar kadınlar arasında dahi rahatsızlık var cidden. Fakat bunların hepsinin farklı motivasyonları var. Bu insanlar ‘Lanet olsun Humeyni’ye, Şiiliğe, İslam Cumhuriyeti’ne’ demiyor. Ekonomiyi düzeltirlerse pek çok şey düzelebilir. Pezeşkiyan gibi kadınlar üstündeki baskı azalırsa rahatsızlıklar da azalır. İbrahim Reisi’den daha radikal bir ismin başa geçmesine izin vermedi sistem. Çünkü toplumu patlatır. Bunu gördüler. Pezeşkiyan’ın gelmesine izin vermek zorunda kaldılar. Dolayısıyla her rahatsızlığın farklı motivasyonu var.

Ezbere ‘İnsanlar kıvılcım bekliyor, itseler rejim devrilecek’ demek yanlış. Koca koca devlet adamları, profesörler bunu telaffuz ediyor. Garip karşılıyorum. Üç temel şarttan bahsettik. Rejimin devrilmesi isteyen kesimin politik temsili bile yok. Mecliste 280 milletvekili var. Belki 20-30 tane reformcu veya ılımlı sayılabilecek isim var. Ulema arasında azınlıktalar. İş dünyasında azınlıktalar. Somut olarak böyle bir durum var. Seküler bir devrim de bu sebeplerden dolayı şu anda imkansız. Ayrıca taşradaki periferik etnik ve mezhepsel fay hattı önemli. Sünni Kürtler ve Beluçlar var. Taşrada birçok etnik ve mezhepsel grup var. Azerbaycan Türkleri var. Türkmenler var. Kürtler var. Beluçlar var.

Modern İran tarihinde bu gruplar arasında ciddi hareketlenmeler ve ayrılıkçı hareketler var. 1979’daki İslam Devrimi’nden hemen önce ve sonra, Sovyetler Birliği’nin desteği ile Sünni Türkmenler ayaklandı birtakım sosyalist ayrılıkçı motivasyonlarla. İran-Irak Savaşı sırasında Kürtler arasında ciddi ayrılıkçı hareketlenme yaşandı. İran bunu sertçe bastırdı. Böyle huzursuzluk dinamikleri varken, eğer rejim taşrada kontrolünü kaybederse yani İsrail ve Amerikan saldırıları aylarca devam ederse kaybedebilirler, o vakit etnik ve mezhepsel fay hatları kırılabilir. Bu ayrılıkçı grupların böyle bir senaryodaki saha kontrolü ihtimali, seküler bir devrim ihtimalinden çok daha fazla. İsrail’in bir kültür bakanı var. Birkaç gün önce şöyle bir şey dedi. ‘Bir yandan bombalıyoruz, bir yandan da İran muhalefetiyle temas halindeyiz. Harekete geçecekler’ dedi. Ben de X’te şöyle bir yanıt verdim: Netanahu’nun koltuğunu kaybetme ihtimali, İran’da seküler bir devrim ihtimalinden daha fazla. Gerçekçi bakmakta fayda var. Sahada böyle bir dinamik yok yani.”