Türkiye'de ve Batı'da yeni Sykes-Picot tartışmaları: Arzulanacak bir siyasi ufuk değil

Britanya ve Fransa arasında Çarlık Rusyası'nın da müdahil olduğu 1916 tarihli gizli Sykes-Picot anlaşmasının 100'üncü yıldönümü, Irak ve Suriye'deki savaşlar eşliğinde tartışılıyor. Batı'da da bölgenin egemen güçlerinde de Ortadoğu haritasının yüz yıl sonra yeniden çizileceği beklentileri, kimlik ve etnik fay hatları odaklı dile getiriliyor. Yeni paylaşım mücadelesinde Sykes-Picot'ya bolca atıflar yapılıyor.

Sykes-Picot anlaşması ve günümüzün hararetli tartışmalarında yapılan atıfları İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi Uzmanı ve Cumhuriyet gazetesi yazarı Prof. Dr. Nuray Mert, RS FM'de Ceyda Karan'ın hazırlayıp sunduğu 'Eksen' programında değerlendirdi.

'BOLŞEVİKLERİN İFŞA ETTİĞİ SKANDAL'

Mert, Sykes-Picot anlaşmasının Batılı gazeteciler ve uzmanlar tarafından bağlam dışı kullanılmaya başlandığını söylerken, "Ben ‘yetti gayrı' diye bir konuşma yaptığımı da hatırlıyorum. Siyasi çerçeve içinde kullanılıyor, o yüzden de olur olmaz kullanılmasına biraz mim koymak lazım" dedi.

Mert, Birinci Dünya Savaşı sonrasında her şeyi Sykes-Picot ile açıklamanın bugünü değerlendirmek ve yorumlamak açısından yanıltıcı ve mahsurlu olduğunu belirterek, "Sykes-Picot'un popüler hale gelmesinin nedeni tabiri caizse bir daireyi birkaç kişiye satan müteahhit misali" izahı getiriyor. Britanya ve Fransa'nın yaptığı, Bolşevik Devrimi sayesinde Moskova'nın ifşa ettiği anlaşmanın en pürüzlü yanının da iki büyük gücün herkese aynı bölgeleri söz vermesinin yattığını vurguladı:

"İngiliz ve Fransızların Osmanlı'nın çözülmesi durumunda Arap vilayetlerini paylaşması, aynı zamanda aynı coğrafyaların net olmasa da Osmanlılar'a isyan etmesi karşılığında Hicaz emiri Şerif Hüseyin'e söz verilmiş olması. Hatta Balfour Deklarasyonu'yla Filistin topraklarında bir Yahudi devleti kurma sözü, bunların hep üst üste gelmiş olması işi alengirli hale getiren bir dönemdir. Bunlar birbirini kesen anlaşmalardır. İngiliz ve Fransızların müttefikleri olan Çarlık Rusyası dahil iken, 1917'de yıkılınca Bolşevikler bunu açıkladılar. Büyük bir skandal oldu. Önemsiz değildir. Bugünkü Ortaoğu devletlerinin aşağı yukarı bir altyapısını çizer gibi ama bu modern Ortadoğu devletlerinin alt yapısını çizme teşebbüsü sadece bu değildir."

'MASA BAŞINDA OLMUYOR'

Prof. Mert, Sykes ile Picot'nun oturup cetvel ile masa başında sınırları çizdiğinin sanıldığını söylerken, bölgenin yerel ahalisinin direnişinin planları nasıl bozmuş olduğuna dikkat çekti: "Bizim Türkiye olarak en çok övündüğümüz milli mücadele, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Sevr'i yırtıp atmış olmamız. Demek ki sahada masa başında olan şeyler olmuyor, kendi tarihimiz ve çok övünç duyduğumuz tarihimiz bunun en iyi ispatı. O yüzden pek çok denge değişiyor. Musul Fransızların ve çok daha geniş bir alan, şu an Irak olan geniş alan Fransızların himayesine verilecekken sahada gerçekler böyle olmuyor."

'ULUS DEVLETİ İLERİYE DOĞRU AŞMALI'

Nuray Mert, bugün de benzeri biçimde yeni Sykes-Picot'lar çizileceğinin sanıldığını anlatırken, Türkiye'de de konunun ‘yeni emperyalist güç olma' tasarımıyla sahiplenildiğine "Sykes-Picot bozuldu zaten, bir yüz yıl dayandı, sınırlar, şunlar, bunlar tutmadı. Zaten Osmanlı çekildikten sonra orada ot bitmedi, o yüzden biz geri gelelim gibi çok dar bir anlayış var" sözleriyle dikkat çekti.

"Arzulanacak bir siyasi ufuk değil" diyen Mert, homojen ve türdeş ulus devletten bezmişken, çoğul kimlikleri dikkate almadan içinde doğulan mezhep grubuna, aile, dil ve coğrafyaya göre sınıflandırmanın da evrenseli dışlamak olduğunu vurguladı. Mert, "Demokratikleşme açısından biz ulus devleti eleştiriyoruz. Bunu geriye doğru değil ileriye doğru aşmamız lazım. Ortadoğu'ya oryantalist bakış, bunlar zaten bir arada yaşayamaz, aralarında hep kan davası vardır. Hâlâ aşiret zihniyetini aşamadılar, birincil kimlikleri mezheptir, bütün dünyada siyaset kimlikleri pek çok soru işareti uyandıran boyutta ilerliyor aslında" dedi.

‘MEZHEPLERE GÖRE BÖLME ÇABASI'

Ortadoğu'ya dair yeni bir ‘Oryantalizmin' popüler olduğunu belirten Mert, bunu şöyle izah etti: "Türkiye, Sünniliğine dönmek istiyor. Esas kimliğini Sünni İslam üzerinden kurmaya çalışıyor. Bölgesel ihtiraslarını bunun üzerine oturtmaya çalışıyor. Hele Irak söz konusu olduğunda. Osmanlılar Irak'ı nasıl yönettiler? Osmanlı nihayetinde Sünni bir devletti, Şii nüfusu fazla olan bir yeri demek ki Sünni devlet yönetiyor, sorun olmuyor. Hiç Şii'lerden bahsetmez mesela Osmanlı döneminde Irak topraklarına dair. Son dönem hatıratlarından bugün yazarlarından çok daha derin analizler var. Okusunlar Mithat Paşa'nın hatırasını Irak ile ilgili Osmanlı evlatları diye gezinenler. Çok faydalanması gereken detay var Şiilere ilişkin. Abdülhamid döneminde Şiilerin nasıl yönetildiğine ilişkin. Ama ondan önce Osmanlı Sünni devlet, farklı kimliklerin olması yönetme iddiasını ortadan çıkarmamış ama bugün bu coğrafya mezheplere göre ayrılmış zaten, çatışması kaçınılmaz. Bu geçmişte Osmanlı döneminde de böyleydi, geçmişte de birilerine göre baskılanıyordu. Tek baskıcı olan ulus devlet formatı değil, bunlar üzerine düşünülebilecek şeyler ve durduk yere tarihe referans vermiyoruz. Yeni heveslere kapıldığımız için tarihi şahit olarak geri çağırıyoruz. Sykes-Picot da biraz öyle oldu. Günah keçisi olarak geri çağrılması yeni yapılacak şeylere şahitlik olarak, ‘işte bu yapaydı' diye."

‘KÜRTLERİ DÖRDE BÖLDÜ TEZİ'

Türkiye'de sadece iktidar çevreleri değil Kürt çevrelerinde de Skyes-Picot'la ilgili bir algılayış olduğuna dikkat çeken Prof. Mert, şu unsurların altını çizdi: "Sykes-Picot Kürtleri dörde böldü diyen bile var. Üç ayrı ülke olması Sykes-Picot ve sonrasındaki anlaşmalarla. Kürtler dağınık kalsın manasında söylemiyorum. Sykes-Picot her şeyi izah eder haline geldi ki, Kürtler dört parçaya bölünmesini İran ve Türkiye, bugünkü yaşayan Kürtler dediğimiz Safevi ve Osmanlı Kürtleri olarak ayrılıyorlar. Mısırda olanları Sykes-Picot'ya bağlayan vardı. Tarihi bir şeyi her yere uyguladığınız zaman imaları dolayısıyla ‘ulus devlet kurdu, çok kötü oldu, keşke mezhepler idaresi olsa' gibi anlamlar taşıyor. Hem de mevzuyu anlamıyoruz. Ne koşullarda onlar yapılamadı, uygulanamadı, niye motife edildi, düşünmek lazım."