‘Çin’in uygulayacağı bir teknoloji yaptırımı, Batılı şirketleri kara kara düşünme noktasına getirebilir’

Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, ABD'nin "karşılıklı tarifler" kapsamında yaptığı gümrük vergisi artışları nedeniyle ticari gerilimlerin ve ekonomik belirsizliklerin arttığı bir dönemde ülkesinin önemli ticaret ortakları olan Güneydoğu Asya ülkelerine ziyaretlerde bulundu.

Çin Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamaya göre, Devlet Başkanı Şi, 3 ülkeyi kapsayan turuna Vietnam ziyaretiyle başladı. Ziyaretinin ilk gününde Vietnam Komünist Partisi Genel Sekreteri To Lam ile görüşen Şi, ABD'yi tarife politikası nedeniyle üstü örtülü olarak eleştirerek, Vietnam'a, "tek taraflı zorbalığa birlikte karşı çıkma" ve "küresel serbest ticareti savunma" çağrısı yaptı. Çin ve Vietnam'ın küreselleşmeden fayda sağlayan iki ülke olduğuna işaret eden Şi, iki ülkenin ekonomik küreselleşmeyi desteklemesi ve sanayi ve tedarik zincirlerinin istikrarını koruması gerektiğini vurguladı. Görüşmenin ardından iki ülke arasında ulaştırma, yapay zeka, gümrük muhafaza ve karantina, tarım ürünleri ticareti, kültür, spor, geçim projeleri, insan kaynakları gelişimi ve medya alanlarında işbirliği anlaşmaları imzalandı.

Şi'nin ziyaretinin, ABD Başkanı Donald Trump'ın "karşılıklı tarifeler" kapsamında gümrük vergisi artışlarını duyurmasının ardından ABD ve Çin arasında yaşanan tarife restleşmesine denk gelmesi dikkati çekiyor. Çin, ABD'nin tarife artışlarına tepki veren ilk ülke olmuş ve aynı oranda karşılık vermişti. İki ülke arasında tarife restleşmesi sonunda ABD, Çin'e uyguladığı gümrük tarifesini yüzde 145'e, Çin de ABD'ye yüzde 125'e kadar çıkarmıştı. Washington yönetimi, diğer ülkelere getirdiği karşılıklı tarifeleri 90 gün ertelerken Çin'e yönelik tarifeler yürürlüğe girmişti. Trump, daha sonra akıllı telefon, dizüstü bilgisayar, sabit disk, bilgisayar işlemcisi ve çipler gibi bazı teknoloji ürünlerini ek vergilerden muaf tutulacağını bildirmişti.

ABD ve Çin arasındaki jeopolitik çekişmeyi, küresel ticaret savaşlarını, yükselişe geçebilecek yeni güç eksenlerini ve aktörlerin hamlelerinin arka planını, Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü'nden öğretim üyesi Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan ile konuştuk.

‘Amerikan şirketleri ne yapacak şimdi?’

ABD Başkanı Donald Trump’ın başlattığı ticaret savaşının 1800’ler doktrinlerine dayandığı değerlendirmesinde bulunan Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan, şunları kaydetti:

“Baktığımızda bir ticaret savaşı süreci görüyoruz ama ben arka planında bugünkü sürecin, 19. yüzyıl zihin dünyasının 21. yüzyıl versiyonu olduğunu düşünüyorum. Neden? Çünkü gerçekten bir jeopolitik değişim ve güçler dengesi değişimi var. Avrupa veya bildiğimiz anlamıyla Batı ve Transatlantik ilişkiler kendisi içinde değişmeye başladı. Bir yanda küresel sistemde de büyük bir değişim var. Bunu gerçekleştirirken sadece ticari ilişkiler değil, topraklar üstündeki değişimler, dünya savaşları dönemindeki gibi devletlerin yeraltı ve üstü zenginlikleri paylaşımı yapmaya yönelen bir değişim görüyoruz. Trump yönetimi bunu yapıyor. Günün sonunda şunu görüyoruz: Soğuk Savaş’ta iki kutuplu dünyayı gördük. 1991 sonrasında Batı’nın daha etkin olduğu, Amerikan hegemonyasını her anlamda gördüğümüz bir sistem gördük. 2007’de Vladimir Putin’in Münih’te yapmış olduğu konuşma hem Rusya hem de Çin’in küresel sistemde tek kutupluluğu kabul etmediğini gösterdi. 1990’larda da iki tarafın da uzlaştığı konu, çok kutupluluktu. Bence an itibarıyla buna giriş yapılmış durumda. Ama buna giriş yapılması, BRICS gibi daha yumuşak ilerleyişlerden ziyade, Trump’ın gelişiyle birlikte çok sert söylemler üzerinden ilerliyor. Bu da karşımıza bir Trumpizm etkisi çıkarıyor. Diğer aktörlerin de eli armut toplamıyor günün sonunda. Her devletin kendi çıkarı ve sistemi var. Hal böyle olunca da karşımıza çıkan yeni ilişkiler sisteminde, ulusal çıkarlar ön plana çıkıyor. Her devletin gücü ölçüsünde mücadele edebileceği alanlar belli. Bir yandan ABD’nin yüzde 200’lere varan gümrük vergileri var ve bunun karşısında çok iyi konumlanan bir Çin var. Çin, bugün küresel sistemde nadir toprak elementlerinde en önemli güç konumunda. Siz bunu karşınıza alırsanız, cep telefonlarından uydulara kadar her sistemi tehlikeye atarsınız. Gümrük vergisi savaşlarının tırmanışının sonu budur. Çin zaten birkaç tane kritik maden noktasında sınırlılık getirdi. Amerikan şirketleri ne yapacak şimdi? 2010’larda benzer bir süreç, Çin ve Japonya arasında yaşandı. Japon şirketler hemen bir yıllık stoklar yapmaya başladı madenler ve elementler konusunda. Amerika buna hazır mı? Değil. Karşılıklı bağımlılık noktasında hangi aktör diğerine daha çok bağımlı hale gelmiş durumda? Sorgulanması gerekiyor. 21. yüzyıl gerçekleriyle, 19. yüzyıl güç mücadelesi çok da verilebilecek gibi durmuyor.”

‘Bu rekabette hangi aktör elindekileri daha çabuk masaya koyacak?’

ABD Başkanı Donald Trump’ın elini yüksekten açmayı sevdiğini ve bu yolla pazarlık yapmayı tercih ettiğini belirten Doç. Dr. Özcan, diğer yandan Trump’ın dünyaya bakış açısında birçok ön koşul olduğunu da sözlerine ekledi. Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan’a göre ABD ve Çin arasındaki rekabette eli daha zayıf olan taraf, bunu belli edecek:

“Trump gerçekten akıllı bir insan. Geçmişine de baktığımızda, Amerika’da bu kadar fazla kendisini gösterebilen ender iş adamlarından birisi. Hem iş dünyasında, hem televizyon dünyasında hem de siyaset arenasında kendisini gösterdi ve çok fazla destekçisi var. Bu yaşananların Trump’ın kendi kişiliğiyle münhasır olduğunu düşünüyorum. Büyük güçlere ve liderlerine daha farklı bir yaklaşımı var. Bunu Zelenskiy ile çok net bir şekilde gösterdi. Hatta geçtiğimiz günlerde, Netanyahu’nun ziyaretinde de bunu gördük. Netanyahu, Türkiye hakkında şikayette bulunacakken orada Trump’ın daha otoriter ve sert yaklaşımını görmüş olduk. Trump’ın kendi zihin dünyasında kabul ettiği ön koşullar ve durumlar var. Dolayısıyla elini yükseltip en yüksekten başlıyor her şeye. Sonra yavaş yavaş vites düşürüyor. Burada da öyle yapmış olabilir. Peki Çin’i sistemden çıkarabilir mi? Bu düşündürücü. Bence bunun gerçekçi olmadığını kendisi de çevresindekiler de biliyordur. Fakat neticede an itibarıyla bir yola girdiler. Küresel ticareti ve sistemi değiştirmeye yönelik adımlar atıyorlar ve bu herkesi etkiliyor. Bizde de cep telefonu, bilgisayar var. Savunma sanayisinden bireysel telefonlara kadar her şeyi etkileyen bir sorun haline gelecek bu iktisadi savaş. Fakat bu tarihsel olarak ilk değil. Ben bunu biraz Napolyon’un kıta ablukasına benzetiyorum. İngiltere’yi yenemeyince kıta ablukası uyguluyor ama ne kadar başarılı oluyor? Ama günün sonunda kıta ablukası ne kadar başarılı oluyor? Fransız malları ne kadar tercih ediliyor? Sorgulamak lazım. ABD bugün küresel tüketimin yüzde 30’unu tek başına gerçekleştiriyor. Karşısındaki Çin ise en güçlü üretim ülkelerinden birisi. Çin başlı başına büyük bir fabrika. Aslında bu iki aktörün karşılıklı bağımlılığı çok fazla. Fakat Trump’ın mantığı şirket mantığı: ABD’yi merkeze getirip ticaret açığını yok etmek istiyor. En basitinden bugün Meloni ile yapacağı görüşmenin sonucuna ilişkin net bir şey söyleyemiyoruz. Meloni bugün İtalya için mi Avrupa Birliği için mi orada? Artık her aktör daha realist olmaya başladı. Trump bunu sağladı. Küresel sistemde Biden döneminde başlayan çatlaklar, Trump döneminde görünür hale geldi. Turnusol kağıdı etkisi yarattı. Devam eden ticaret savaşı ne kadar mantıklı olacak? Bunu da düşünmek gerekiyor. Bir yandan kendisini güçlendirmeye çalışan bir Trump var. Rusya ve Çin konusunda çok sert söylemleri yok. Çin’den telefon bekliyor ama hala bu olmadı. Sanırım bu hangi aktörün elinin daha güçsüz olduğuna bağlı olarak şekillenecek. Bu rekabette hangi aktör elindekileri daha çabuk masaya koyacak, bunu da görmek gerekiyor.”

‘Afro-Avrasya öne çıkabilir’

Yaşanan ticaret savaşları ve jeopolitik rekabet sonucunda yeni güç merkezlerinin öne çıkabileceğini ifade eden Doç. Dr. Özcan, Türkiye’nin sadece enerji için değil, ticari mallar için de bir köprü olabileceğini dile getirdi. Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan’a göre bu yaşanan süreç sonucunda Afrika ve Avrasya arasındaki bir ortaklık, dünyadaki dengeleri etkileyecek bir güç merkezine dönüşebilir:

“Ben aslında Amerika ile ayrışan bir Avrupa görüyorum. Çin ile daha fazla ortak noktada buluşabilirler. Ama bu ticaret savaşları bize bir şey gösterdi: Bu aynı zamanda bir kaynak ve teknoloji savaşı. Teknolji savaşının merkezinde olan güçler, ulusal rekabetlerini koruyabiliyor sistem içinde. DeepSeek piyasaya çıktığında, Amerika’daki durum ortadaydı. Her şey bir anda değişti. Bir yandan da nadir toprak elementleri ve mıknatısları öne çıkıyor. Bu mıknatıslar çok öne çıkıyor. Avrupa Birliği mesela yaptırımlar kapsamında Rusya’dan enerji alımına kısıtlama getirirken alternatif enerjiye yöneldi. Yenilenebilir enerji için bu mıknatıslara bağımlılık çok önemli hale geldi. Bugün küresel sistemde bu nadir elementleri işleme kapasitesinin yüzde 90’ı Çin’in elinde. Her devlet, elindeki koz nispetinde küresel sistemde gücünü gösteriyor. Bugün en basitinden bir arabanın üretimini ele alalım. Hammaddelerin her birinin tek ülkeden geldiğini nerede görüyoruz? Yok böyle bir şey. Üretimde yer alacak materyalleri ve hammaddeleri başka ülkelerden alıyorlar. Avrupa bu halde. ABD’de de buraya bakmak gerekiyor. Trump, şirketlerin Çin’den ABD’ye dönmesini istiyor. Amerika’ya gelmesi demek, maliyetlerin artması demek. Muhtemelen Çin yerine başka ülkelere yönelir bu şirketler. Çin’de bugün çok ünlü bir spor markasının ayakkabıları 5-10 dolara üretilip, 150-200 dolara kendisine alıcı buluyor. Şirket ABD’ye gittiği zaman fiyatlandırma değişecek. İşte Avrupa Birliği burada farklı bir yol takip edebilir. Ben bugün Meloni’nin Beyaz Saray ziyaretine önem veriyorum. Çünkü 2019’da Kuşak-Yol girişimine dahil oldu İtalya. 2023’te ani bir kararla çıktılar. 2024’te çıkışı tamamladılar. Şimdi geri dönüş olur mu? İtalya ve Avrupa, gümrük savaşlarında nasıl konumlanacak? Çin, alternatif pazarlara yöneliyor. Bu önemli. Türkiye belki burada öne çıkabilir. Türkiye üzerinden Avrupa’ya açılabilirler. Gümrük Birliği anlaşması kapsamında geçiş ülkesi olabiliriz. Hep enerji geçiş ülkesi olmaktan bahsediyoruz fakat düşünsenize; her bir materyalin, her bir mamülün ve hizmetin sunulup kıtalararası ilerleyişinde Türkiye merkez olabilir. Burada elektrikli araçlar belki ilk önce öne çıkacak.

Hiçbir aktör günümüz dünyasında vazgeçilmez değil. Hiçbir aktörün sistemde yüzde yüz gücü yok. ABD hapşırırsa evet sistemde grip salgını başlayabilir. Başladı da. Trump bunu gördü ve şimdi biraz vites düşürmeye çalışıyor. Bunu söylemesi bile ilk başta ABD’yi etkiledi. Birçok büyük şirket çok büyük kayıplarla karşılaştı. Askeri alandan ziyade kritik elementler konusunda çok merkezlilik paradigmasını tekrar okumak gerekiyor. Geçen yüzyılda petrol ve doğalgaz öne çıktı. An itibarıyla teknolojinin ihtiyaçları neyse, ona doğru evrilen bir çok kutupluluk yapısı var. Avrupa Birliği Ursula von der Leyen’in yeni aktörler açıklaması da önemli. ABD’den kopabilirler mi? En basitinden ABD’den LNG alıyorlar. Rusya’dan alamıyorlar. Yani her aktör daha rasyonel düşünmek zorunda. Biz hala Trump ile birlikte sistemde rasyonellikten uzaklaşma görüyoruz. Trump da plansız bir şekilde sistemi kaosa itecek bir aktör değil. Ben zeki bir aktör olduğunu düşünüyorum. İlk dönemde deneyimsizdi ama ikinci döneminde küresel sistemde yarıda bıraktığı her şeyi devam ettirdi. Kanada’dan Grönland’a kadar temel isteklerini öne koydu. Enerjiye ve nadir toprak elementlerine odaklandı. Sadece şirketleri geri çağırmıyor. Çin’in bu konudaki avantajını biliyor. Elementler ve madenler üzerinden bir savaş açıyor. Her aktör farklı dinamiklerle hareket ediyor. Avrupa Birliği bunun neresinde? Avrupa, darbe alan Transatlantik ilişkilerde kendisine alan edinmeye çalışıyor. Hangi tarafta olacak? Yoksa yeni bir merkez mi olacak? Avrupa bir merkez, Avrasya merkez, Amerika merkez. Yoksa Afro-Avrasya yeni sistemde yeni güç dengesini mi belirleyecek? Özellikle Antalya Diplomasi Forumu’nda bu Afro-Avrasya yaklaşımının güçlendiğini gördüm. Yakından takip edilmesi gerketiğini düşünüyorum.”

‘Çin’in uygulayacağı bir teknoloji yaptırımı, Batılı şirketleri kara kara düşünme noktasına getirebilir’

Küresel çapta bir savaşın Trump ve Çin gibi aktörler tarafından rasyonel bulunmayacağını dile getiren Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan, şu ifadeleri kullandı:

“Ben, ABD ve Çin arasında bir savaş çıkmayacağını umuyorum. Ama Biden dönemini hatırlarsak, dünyanın her yerinde savaşlar ve çatışmalar patlak verdi. Savaş lordlarını besleyen, savaş sanayisini besleyen bir durum karşımıza çıktı. Eğer bu bağlamda kendilerine bir alan yaratırlarsa ki dünya tarihi savaşlarla devam etmiştir, barış çok nadirdir, o vakit Amerika’yı bir savaşa sokmaya çalışabilirler. Ama bu rasyonel ve mantıklı nokta değil. Ben ortak bir noktada uzlaşılacağını düşünüyorum. Trump özellikle başa geldiği an itibarıyla sınırlarını çizdi. Yeniden bir jeopolitik dönüşüm ve paylaşım içerisindeyiz. Ama bu nereye evrilecek bilmiyoruz. Yarın Grönland konusunda çok kararlı bir Trump’ı, Rusya ve Çin destekler mi? Belki bunu sormak gerekiyor. Sanırım bunun cevabı biraz daha ilişkileri şekillendirecek. Avrupa açısından bu çok farklı şekilde okunacak noktada. Biz ABD-Çin gerilimi konuşuyoruz ama Grönland bağlamında Batı ittifakında neler olur? Ben savaş ihtimalini yüzde 15 gibi görüyorum. Uluslararası ilişkiler alanında hiçbir şey 0 veya 100 değil. Tabii hiçbir aktörün hibrit, konvansiyonel veya ticari savaşlar kapsamında süreci devam ettirmemesi daha tercih edilir olur. Ama hala daha büyük güçlerin çıkarları küresel sistemi belirliyor. ABD hala daha hegemon güç olarak sistemde. Amerika hapşırınca küresel sistemde her aktör grip oluyor. Ama bu küresel ticaret savaşı, Çin’in de arka planda elini güçlendiren bir alana dönüşüyor. Teknoloji dediğimizde sanırım Çin’in uygulayacağı ufak bir yaptırım, birçok Batılı şirketi kara kara düşünecek noktaya getirebilir. Küresel savaş artık toprak elementleri, madenler ve enerji odağında ilerliyor. Enerji yoksa hangi araç çalışacak? Rusya bunu gösterdi. Almanya’nın Volkswagen fabrikası bu konuda iyi bir örnek.”