‘Trump, yarın gelip Türkiye’nin de kapısını İsrail ile normalleşme için çalacak’

Çin şirketi DeepSeek'in piyasaya sürdüğü yapay zeka modeli, dünyayı sarsmayı sürdürüyor. Amerika'nın yapay zeka alanında bayrak gemisi olan OpenAI şirketinin 100 milyon dolardan fazla maliyetle eğittiği ChatGPT'ye denk olan DeepSeek yapay zekasının sadece 5.6 milyon dolara eğitildiği belirtildi. Çin'in 20 kat ucuza mal ettiği efektif yapay zekanın ayrıca eski model yarı iletken çipler ile çalışıyor olması, teknoloji alanında yapay zeka optimizasyonu hakkında tartışmalara sebep oldu.

DeepSeek gelişmesi, başta ABD'nin yarı iletken devi Nvidia firması olmak üzere birçok şirketin değer kaybetmesine sebep oldu. Nvidia tek başına 600 milyar dolarlık değer kaybı yaşarken, Amerikan yapay zeka ve yarı iletken üreticisi şirketlerin toplam değer kaybı 1 trilyon doları aştı.

Başkanlık seçimi süreci boyunca Çin'e yüksek gümrük vergileri uygulamaktan ve üçüncü ülkeleri Çin ile ticareti azaltma konusunda tehdit edeceğinden bahseden Donald Trump'a karşı, Çin'in ABD piyasası üzerindeki etkinliği gözler önüne serildi. Gözler, yaptırım veya gümrük konusunda net bir açıklama yapmaktan kaçınan Trump'a çevrildi.

Donald Trump bir diğer sınavını ise Ortadoğu'da vermeyi sürdürdü. Başkanlık kampanyasında Ortadoğu için barış gerektiği vurgularıyla öne çıkan Trump, İsrail'e çok yüksek patlayıcılı uçak bombalarının satışına izin verdi. Bu bombaların İsrail'e satışı, sivillere verdiği hasar sebebiyle Biden döneminde yasaklanmıştı.

Öte yandan Trump, "Tek telefon görüşmesi ile Ukrayna'daki savaşı durdurabilirim' ifadesinden de geri adım atarak "Ateşkes için 100 gün" hedefi koydu. Fakat Rusya'ya yönelik yaptırım tehdidinde bulunan Trump, ateşkes görüşmeleri için mevcut söylemleri sebebiyle olumlu geri dönüş alamadı.

Çin'e karşı teknoloji ve ticaret alanında mücadele etmeyi adeta ana devlet politikası haline getiren Trump'ın, iç siyasetteki vaatler ile dış siyaset vaatlerini dengeleme konusunda neler yapacağı, Çin'e karşı somut bir adım atıp atmayacağı, Ortadoğu'da Gazzelileri sürgün etme mevzusunda ne kadar kararlı olduğu ve Grönland meselesinde taleplerini ne kadar ileriye götüreceği merak konusu oldu.

ABD Başkanı Doland Trump’ın Çin politikasını, ticaret savaşı ihtimalini, DeepSeek ile yapay zekaya hızlı bir giriş yapan Çin’in ABD’yi tedirgin etme sebeplerini ve Trump’ın Ortadoğu için planladığı dış politikayı, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı’ndan Dr. Barış Adıbelli ile konuştuk.

‘Trump’ın Çin’le uğraşmadan önce arkasındaki dağınıklığı toplaması gerekiyor’

ABD’de 20 Ocak’ta görevi devralan başkan Donald Trump’ın, Çin’e odaklanmadan önce birçok başka problemle karşı karşıya olduğunu kaydeden Dr. Barış Adıbelli’ye göre, Trump’ın dış politikası birinci döneminden pek de farklı olmayacak:

“Trump’ın yemin töreni öncesinde anlattığım her şeyin aynısını görüyoruz. Öngörülemez değil; gayet öngörülüyor. Trump, 4 Şubat’ta Netanyahu’yu Beyaz Saray’da ağırlayacak ve misafir edeceği ilk yabancı lider olacak. Rusya için barış geliyor denirken Trump, Rusya’yı ‘Ya barış ya yaptırım’ diye tehdit etti. Ama seçim kampanyasında öyle demedi. ‘Putin dostum, bir telefonla çözerim’ diyordu. Koltuğa oturunca iş değişti. Trump’ın geleneksel olarak ortaya koyduğu bir politika var ve şunu anlamıyoruz: Türkiye’de de geçerli bir şey bu. Trump sanki ilk kez başkan seçiliyormuş gibi medet umanlar var. Halbuki Trump daha önce başkanlık yaptı ve bir havuç-sopa politikası var. Taleplerini kabul edenlere havuç veriyor, kabul etmeyenin kafasına sopayla vuruyor. Bugün Trump, Gazzelileri doğrudan çöle sürmek istiyor. Geçen Fox News kanalına bir beyanat verdi. Kuzey Kore hakkında konuştu. Hint-Pasifik vurgusu yaptı ki bu Hint-Pasifik’in mimarı Trump’tır. Bu kavramı Şinzo Abe ortaya attı ama hayata geçiren Trump’tı. Bu işin merkezine Kuzey Kore’yi koyacak. Senaryosu şu: Ukrayna savaşı bitince Rusya, Kuzey Kore’yi bir kenara bırakacak. Kuzey Kore’ye Trump sahip çıkacak. Kuzey Kore nükleer silahlarını ortadan kaldırmak yerine onu meşru hale getirip, kontrol merkezine sokarak Kuzey Kore’in legal nükleer güç olmasını sağlayacak. Hayalindeki senaryo bu. Çok acayip fikirleri var. Çin meselesine gelirsek Trump, ‘Tanrı beni Çin ile mücadele için gönderdi’ demişti. Şimdi de ‘Tanrı, beni Amerika’yı tekrar güçlü yapmak için gönderdi’ diyor. Aynı Trump birinci döneminde Şi Çinping ve eşini malikanesinde ağırlarken, çıkarttığı tablette torununun Çince şarkı söylediğini gururla gösterdi ve ‘Beş yaşındaki torunum ne güzel Çince konuşuyor’ dedi. Bunu gururla Şi’ye gösterdi. Şi öfke mi duydu? Hayır o da gurur duydu. Trump’ın böyle çelişkileri var. Bir taraftan kendisini Çin düşmanı olarak pazarlıyor ama öbür taraftan torununun Çince konuşma becerisini Çin liderine gösteriyor. Bu yüzden tehlikeli bir adam. Çünkü iş adamı; şark kurnazı gibi birisi. Her şeye ticari mantık üzerinden bakıyor. ‘Gazze ne güzel bir yer, deniz kenarı, evler yapılır güzelce’ dedi mesela. Çin’e bakışı tamam: Gümrük vergisi ve ticari savaş konuşuluyor. Bir şeyler söylendi ama sanki bu noktada çok hevesli gibi durmuyor. Daha ziyade kendi etrafındaki Kuzey-Güney Amerika hattı işte Grönland, Kolombiya derken Avrupa’yı ve kendi kıtasını karıştırdı. Ortadoğu’yu karıştırdı. Rusya ile beklenen şey yok. Çin’e de uzandığında arkasındaki dağınıklığı toplaması lazım önce.”

‘Pentagon, Çin’in yapay zekayı kullanarak otonom uçak gemileri yapmasından korkuyor’

ABD’nin Çin üretimi DeepSeek yapay zekanın potansiyelini görünce korkuya kapıldığını aktaran Adıbelli, Amerika’nın asıl korkusunun Çin’in yapay zekayı tam anlamıyla savunma sanayisine entegre ederek otonom savaş sistemleri üretmesi olduğunu belirtti. Dr. Adıbelli’ye göre ABD, teknoloji yarışında Çin’in gerisinde kalabilir:

Son dönemde DeepSeek çıktı. Bir yapay zeka meselesi var. Anladığımız kadarıyla bu yüzyıldaki en önemli tartışma, çatışma ve rekabet Çin-ABD arasında yapay zeka alanında olacak. Kissinger da bunu söyledi. Bu bana ABD’nin 1980’lerde Yıldız Savaşları Projesi ile Sovyetler Birliği’ni yorup ekonomik olarak çöküntüye sürüklediği süreci hatırlatıyor. Şimdi yeni bir Yıldız Savaşları var ama bu defa Amerika bundan faydalanamayacak gibi gözüküyor. Tam tersi olabilir. Çin, Amerika’yı ekonomik olarak olmasa da teknolojik olarak çöküşe sürükleyecekmiş gibi duruyor. Bir örnek verelim: Hipersonik füze üretemedi Amerika hala. Stoklarında yok. Prototip denediler. Bir tane yaptılar. Ama bunu Japonya ile beraber yaptılar ve seri üretime geçemedi. Düşünün bu Rusya’da, Çin’de, Kuzey Kore’de var. Bir de bu üretilenleri kullanan İran ve Husiler var. Hepsi teknolojilere dayalı. İthalatı ihracatı düşünelim. Trump koltuğu bıraktığında bir elektrikli araba gerçeği yoktu. Sağ kolu Elon Musk neredeyse hem ideoloğu hem her şeyi. Onun Tesla firması, yüzde 8,8 Çin’de büyüme yapmış. Asya’da bu Amerikan markasını üreten Çin. Tesla’nın orada yüzde 8,8 büyümesinin sebeplerinden birisi, Çinlilerin bu araca teveccühü olması. İkincisi, Çinliler hiçbir zaman ‘Bu Amerikan firmasıdır’ diyerek kısıtlama getirmedi. Muazzam para kazanılıyor. Apple da hep orada. Bunları birinci döneminde kapatamadı Trmp ve ikinci döneminde de kapatamayacağı açık. Elon Musk her konuda konuştu ama Çin’deki Tesla ile ilgili ağzını açmadı. Tesla, 2025 yeni modelini ilk Çin’de tanıttı ve ilk orada üreterek piyasaya sürdü. Trump’ın bıraktığı 2020’deki dünya artık yok. Köprünün altından çok sular geçti. 2023 yılı itibarıyla Çin’in sırf Avrupa’da sattığı elektrikli araba miktarı 10 milyonu geçti. Artık iş elektrikli araçlar, bataryalar, yapay zeka ve savunma sanayisindeki yapay zeka. Amerika’nın en büyük korkusu, Çin’in bir şekilde yapay zekayı savunma sanayisine adapte etmesi. Telefondaki yapay zekadan korktukları yok. En büyük korkuları bu. Pentagon sadece bir adım kaldığını söylüyor. Yani Çin yapay zekayı savunma sanayisine entegre ederse kendi kendine uçan savaş uçakları olacak. Tesla arabaları üretiliyor, üretim hattından kendisi çıkıp kendi kendine otoparka park ediyor. Amerika şundan korkuyor: Pilotu olmayan savaş uçakları mesela Çin’in uçak gemilerinden kalkıyor. Mesela hayalet gemi düşünün, hiç askeri olmayan gemiler devriye geziyor. Amerika bundan korkuyor. Senaryolar bu yönde. Çin’in buğday, mısır satışı ile ilgili Amerika’nın endişesi yok. Zaten küreselleşme var ve herkes birbirine mal ve hizmet satıyor. DeepSeek mesela Amerikan borsalarını altüst etti. Ben de indirdim telefonuma ama herkes merak ettiğinden olsa server çok dolu ve biraz yavaş. Ama Amerikalılar teknolojiyi bildiği için bu işin nereye gidebileceğini biliyor. Çin’de uzay çalışması da var. Trump, Elon Musk’ın verdiği gazla Mars’a hükmetmekten bahsetti.”

‘Trump’ın doğrudan Rusya ve Çin’i ayırması mümkün değil. O kadar güçlü bir Amerika yok’

Dr. Barış Adıbelli’ye göre Çin’in elektrikli araç üretimi ile rekabet edemeyeceğini anlayan Trump, yönünü geleneksel arabalara ve petrol üretimine çevirdi. Trump’ın asıl hedefinin Rusya ve Çin arsasındaki işbirliğini sonlandırmak olduğunu vurgulayan Adıbelli, Amerika Birleşik Devletleri’nin günümüzde böyle bir güce sahip olmadığının altını çizdi:

“Başkanlığı devralmadan önce Trump, ‘Putin arkadaşımdır, bu işi çözerim’ diyordu. Bunu derken Rusya’ya toprak tavizi olarak Kırım’ı verdiğini ilan edecekti muhtemelen. Amerikan basınında bu tarz yazılar yayınlandı. Amerika bunu psikolojik olarak kabul edip Rusya’ya rest yapmış olacaktı. Rusya’dan da Çin’e karşı nötr kalmasını isteyerek Avrupa’ya tekrar katılmalarını sağlamak istiyorlardı. Daha doğrusu Trump böyle bir oyun oynayacaktı. Kurnaz bir tüccar çünkü. Oturup çay-kahve içerken meselenin tehlikesini anlatarak bir şey çıkartmayı düşünüyordu muhtemelen. Ama 2020’den bu yana çok şey değişti ve Rusya ile Çin bambaşka bir süreçte. Aynı zamanda Avrupa’da süren bir çatışma var ve herkes tarafını net bir şekilde ortaya koydu. Burada bir Rus-Çin ayrılığı çıkar mı? Burada Rusya ve Çin, çıkar çatışması içinde değil. Aksine çıkarları örtüşen, kriz döneminde çok uyumlu politika belirleyen bir süreçteler. Rusya enerji alanında öne çıkıyor ve Çin ile birçok alanda ilişkileri var. Rusya üstüne buna Kuzey Kore’yi ve Vietnam’ı ekledi. Daha Şanghay İşbirliği Örgütü, BRICS ve ikili ilişkiler var. Buna on yıl gerekir ki Trump’ın siyasi ömrü yetmez. Çin çok rahat. Neden rahatlığı var? Çin, elektrikli araç ve yapay zeka alanına çok hızlı girdi. Trump, başkanlık yemini konuşmasında elektrikli araç sübvansiyonlarını kaldıracağını, herkesin benzinli araca geçeceğini söyledi. Petrol üretimi kısıtlamalarını kaldırarak masrafları azaltacağını ve en büyük petrol üreticisi haline geleceklerini söyledi. Bunu niye dedi? Elektrikli araç teknolojisi ile mücadele edemeyecek. Tesla da artık gidiyor. Güney Kore de bu yarışta mesela. Bunlarla baş edemeyecekleri için, insanların geleneksel olarak bindiği benzinle veya mazotla çalışan araçları popüler hale getirmek istiyorlar. Büyük petrol şirketlerinin, üçüncü ülkelerde şarj istasyonu kurulmasına engel olduğu yönünde makaleler çıkmaya başladı. Çin şunu diyor: Trump kendi başına büyük bir bela açtı. Şu anda Avrupa ile Grönland’ı tartışıyor. Latin Amerika’da Kolombiya ile tartıştı. Güney komşusu Meksika ile de kavgalı. Ortadoğu ve Rusya var daha sırada. Yani Çin, Trump’ın kendisine odaklanması için en az 2-3 yıl gerektiğini söyledi. Zaten gümrük konusunda Çin de gümrük vergisi koyacağını söyledi. Şi Çinping, Paris’i ziyaret ettiğinde von der Leyen, ‘Trump’ın attığı her adım küresel ekonomiye ve AB’ye zarar verdi’ dedi. Çin de kazan-kazan durumunu Trump’ın engellediğini söyleyecek. Bu durumda Trump’ın doğrudan Rusya ve Çin’i ayırması mümkün değil. O kadar güçlü bir Amerika yok.”

‘Trump, yarın gelip Türkiye’nin de kapısını İsrail ile normalleşme için çalacak’

Donald Trump’ın barış vaatlerini yerine getirmek yerine İsrail’e bomba satışına izin verdiğini anımsatan Dr. Adıbelli, Trump’ın aynı şekilde Ukrayna meselesini de çözüme kavuşturamayacağını ifade etti. Adıbelli’ye göre Trump’ın Ortadoğu formülünde, Türkiye başta olmak üzere birçok devleti İsrail’le normalleşmeye zorlamak planı öne çıkacak:

“Trump hem savaşlara son vereceğini söylüyor hem de bunu diyor. Trump, Afganistan’a dönecek. Bunu göreceğiz. Afganistan’daki hükümeti yeniden organize edecekler. Güçlü bir üs kuracaklar. Bunu göreceğiz. Rusya ile Ukrayna barışı, Trump’ın elinden olmaz. Rusya ve Ukrayna masaya oturur, kendi işini kendi çözer. Trump bunu beceremez. Ortadoğu’da barış getirebildi mi? Bunlar benim için önemli parametreler. Mesela Japonya için ‘Müttefikim değil’ diyor. ‘Filipinleri beslemem’ diyor. Güney Kore’deki geçici hükümeti müttefikten saymıyor. Tayvan’a gümrükten bahsediliyor. Tayvan, Trump için batmayan uçak gemisi değil adeta bir balıkçı teknesi. Trump, Çin ile ticari açık olduğu için açığın kendi lehine kapatılmasını istiyor. Çin’de de para çok, jestini yapar açığı kapatır. Ama Grönland ve Panama konusu yine Çin’in ticareti ile ilgili. Ancak Trump şunu anlayamıyor: Bu mesele Çin’i geçti. Yeni bir ekonomi var artık dünyada.

Hindistan ile Amerika’nın arası iyi değil. Trump zaten Modi’ye pek olumlu bakmıyor ve Modi’nin Rusya ile ilişkileri var. Amerika’daki düşünce kuruluşları 24 saat mesai yapıyor ama işin içinden çıkamıyor. Trump hele bir Ortadoğu’yu halletsin önce. İsrail’e bomba satışına izin verdi mesela. Gazze’yi boşaltmaktan bahsederken Ortadoğu’daki Müslüman ülkelerle arasını bozar. Savaş olmasın diyor ama Ortadoğu’daki savaşı destekliyor. Rusya için yaptırım ve barış diyor. Putin bunu kabul etmez. Barış istiyorsa gelir, masaya oturur. Slovakya da görüşmelerin yapılabileceği bir yer olacağını söyledi ve Rusya buna yeşil ışık yaktı. Amerikalılar da yeşil ışık yakıyor gibi. Rusya’yı, Avrupa’ya entegre etmek istiyor Trump. Avrupa üstünde baskı yaparak dostluk ve enerji ilişkisi kurulmasını sağlayabilir. Trump, Putin’i Avrupa’ya angaje edip Avrupa’ya odaklarken, Asya odağını azaltmak istiyor. Trump bu esnada Çin ile uğraşmak istiyor.

İşte Asya’daki paktı bozmak için Kuzey Kore’yi yanına çekmek isteyecek. Bu çok uzun soluklu bir plan. BRICS’i de tehdit ediyor. BRICS’e katılacak ülkelere yüzde 200-300 gümrük koyacağını söyledi. Bir saat sonra Suudi Arabistan, BRICS’e tam üyelik sürecini dondurduğunu söyledi. Onun gibi birkaç ülke daha olacaktır. Selman, 600 milyar dolar yatırım yapacağını söyledi korkudan. Trump 1 trilyon dolar istedi. Zaten BRICS, Amerika’ya değil birbirlerine ihracat yapsınlar diye kuruldu. Küresel Güney bir araya gelip sağlam duruş gösterse ellerinde ticaret, petrol ve üretim kartı var. O zaman Trump bu açıklamaları yapamaz. Ama yeni bir kavram çıktı: Etkisiz çok kutupluluk. Yani çok kutuplu bir dünya var ama etkisi yok. Ortadoğu’da daha fazla Rusya ve Çin görülseydi, veya Hindistan olsaydı, o zaman çok kutupluluk siyasi anlamda da görünür olacaktı. Fakat Çin hep ‘kronik problemlere girmem’ diyor. Taraflara uluslararası hukuka uyma çağrısı yapıyor. Rusya ve Gürcistan meselesine dahi bunu demişti zamanında. Rusya’nın başında bir sürü problem var. Suriye var, Ukrayna var. Ama Çin hiçbir ses çıkarmıyor. Kendi büyümesi ile ilgileniyor.

Amerikan menşeili gazeteler artık ‘etkisiz çok kutupluluk var’ diye yazıyor. Trump bundan memnun. Tehdit ediyor. Suudi Arabistan’dan yok yere 600 milyar dolar hatta 1 trilyon dolar yatırım alacak. Ne yatırım yapacak Suudiler bu parayla? Zaten 450 milyar dolara yeni uçak aldılar ama hangarda duruyor çünkü pilot yok. İlanlar verdiler pilot için. Uçuramıyorlar hala alıyorlar. İbrahim Anlaşmaları’nı bölgede genişletmek istiyor Trump. İsrail ile herkesin Ortadoğu’da ilişkisi normal olsun istiyor. Yarın bir gün Türkiye’nin de kapsını çalıp ilişkileri normalleştirmek isteyecek muhtemelen. Belki mektup yollayacak. Ben Araplardan çok Türkiye’nin İsrail ile ilişkisinin normalleşmesinin Trump tarafından arzulandığını düşünüyorum. Çünkü Türkiye NATO ülkesi ve ABD müttefiki. Zaten Kudüs’ü ebediyen başkent olarak tanımış.

Trump’ın Netanyahu’ya sert davranacağını söyleyenler vardı. Ne sert davranması? İlk yabancı lider olarak Beyaz Saray’a çağırdı. İkinci lider de Kim Jong Un olabilir. Trump eğer önceki seçimi kazansaydı, Kim Jong Un Beyaz Saray’a gelmişti bile. Ama görevi bitene kadar getirecek şimdi. Bunu kafaya koydu. Beyzbol maçı açılışına götürecek hatta. Bunu kenara yazalım. Trump burada kestirilemiyor. Yarın bir açıklama yapsa bizim ne borsamız ne finansımız kalır. DeepSeek’te nasıl bir hamle yapacağını göreceğiz. Nvidia falan çöktü bir günde. En fazla gümrüğü arttırır, ticari savaş ilan eder. Ama bunlar artık Çin için hiçbir şey. Son olarak şunu söyleyeyim: Amerika izolasyonist olacak gibi yansıtıldı fakat önce kendi içinde güçlenerek tekrar dünyaya hükmetmek istiyorlar. ‘Artık biz dünyayı değil, onlar bizi finanse edecek’ dedi Trump. Dış gelirler dairesi kurdu. Britanya İmparatorluğu gibi. Hala Türkiye’de bile Trump gelince her şey güzel olacak gibi bahsediliyor.”