'İran aslında bu sürecin en büyük kazananı olarak İsrail’i değil, Türkiye’yi görüyor’

Suriye’de 8 Aralık’ta HTŞ öncülüğündeki silahlı grupların Şam’a girmesi ve yönetimi ele geçirmesinin ardından sular durulmadı. Suriye’de çeşitli yerlerde saldırı ve çatışma haberleri gelirken, ülkenin kuzeydoğusundaki YPG/PYD yapılanması da silahlarını bırakmayı reddetti.

Türkiye destekli Suriye Milli Ordusu güçleri ile YPG/PYD arasında Münbiç’in doğusundaki çatışmalar sürdü. Bölgede SİHA ve top atışları gerçekleştiği gözlendi.

Öte yandan Suriye’de Beşar Esad yönetimine verdiği destekle bilinen İran tekrar tartışmaların merkezi oldu. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, yıl sonu basın konferansında “İran askerleri çekildi” demişti.

16 Aralık’ta ise İran, Suriye’nin başkenti Şam’daki büyükelçiliğin faaliyetlerini sürdüreceğini belirtti.

Ortadoğu’da İran ekseninde yaşanan bir başka gündem ise İsrail-İran gerilimi. İsrail’de istihbarat şeflerinin Binyamin Netanyahu’ya “Husileri vurmak yetmez, İran’ı vurmak gerekiyor” şeklinde tavsiyelerde bulunduğu, İsrail basınında manşet oldu.

İran ise bu ayın başında İsrail’den gelecek saldırılara yanıt verecekleri mesajını vermişti.

Suriye’deki gelişmeleri, İran’ın tepkisini, İran’ın Direniş Ekseni politikasındaki son durumu ve Türkiye-İran ilişkilerini, Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Bilgehan Alagöz ile konuştuk.

‘İran’da büyük ekonomik kırılganlıklar var. Bunun sürdürülebilirliği mümkün değil’

İran’ın 2011’den bu yana geliştirdiği Direniş Ekseni politikasından adeta vazgeçtiğinin altını çizen Dr. Bilgehan Alagöz, bunun en büyük sebeplerinden birisinin İran’ın yaşadığı ekonomik zorluklar ve uluslararası izolasyon olduğunu dile getirdi. Dr. Alagöz’e göre İran’da bu dönüşümü başlatan olay ise 2020 yılında Kasım Süleymani Suikastı oldu.

“İran’ın 2011’den bu yana üzerine inşa ettiği dış politika söyleminde Direniş Ekseni politikası büyük bir yer alıyordu. İran’ın bölgede tekrar nüfuz mücadelesi içinde olduğu, Körfez ülkelerine ve Türkiye’ye karşı kendince elde ettiği en büyük kazanımdı aslında. Son 10-15 gün içerisinde yaşananlardan ziyade hep 2020’ye işaret ediyorum. İran için dönüm noktası 2020’de başladı. Bu politikanın en büyük mimarı olan Kasım Süleymani o yıl öldürüldü. Akabinde İbrahim Anlaşmaları geldi. Suikastlar yaşandı. Azerbaycan’ın topraklarını Ermenistan’dan kurtarması olayı da İran için önemli travmaların işaretlerinden biriydi. Yerine gelen İsmail Kaani de yetkin olmadığı yönünde eleştirildi fakat başka da bir seçenek yoktu. Bir diğer kritik dönüm noktası da 7 Ekim hadisesi oldu.

Hamas’ın saldırılarından sonra İsrail’in başlattığı operasyonları İran, ‘kurtuluş senaryosu’ olarak görme eğilimine girdi ve bir nevi kumar oynadı. Bu kumarın sonunda İran, Suriye’den çekilmek zorunda kaldı. İran’da içeride daimi olarak devam eden paralel tartışmalar vardı. Daha koyu muhafazakarlar bu politikanın en önemli savunucusuydu. Reformistler ise Suriye’de harcanan paraları eleştiriyordu. Aynı zamanda bunun Rusya ve Çin ile olan ittifakı derinleştirmesine mütevellit bu politikanın içeride daha otoriter bir rejim tesis ettiği kanaatindelerdi. İran’ı uluslararası toplumdan soyutladığı düşünülüyordu. Hatta Cevad Zarif’in bu sebepten dolayı Ruhani hükümeti döneminde kısa süreli istifasına şahit olduk. Daha sonra ses kayıtlarında, Devrim Muhafızları’nı eleştirdiğini gördük. Dip dalga tartışma İran’da zaten vardı. Bugün gelinen noktayı ayrıca 19 Mayıs’ta İbrahim Reisi’nin ölümüyle başlayan süreçle de beraber okumak gerekir. Aslında İran, 7 Ekim 2023’ten sonra Devrim Muhafızları’nın baskısıyla girmiş olduğu bu maceralı süreçte, yani İsrail ile doğrudan savaş aşamasına gelen süreçte büyük bir güç kaybettiğini fark etti. Reisi’nin ölümünden sonra daha reformist bir kabinenin oluşması da Hamaney tarafından teşvik edildi. İran’da büyük ekonomik kırılganlıklar var. Bunun sürdürülebilirliği mümkün değil. İsrail’le gelinen noktada büyük bir maddi ve askeri harcama söz konusuydu. Bu sebeple de zaten uluslararası topluma mesaj veren bir İran’ı yaz aylarından itibaren görmeye başladık. Tabii bizim elimizde sadece açık kaynak verileri var; arka planda dönenleri bilemiyoruz.

Özellikle Putin’in son açıklamalarında İran’ı işaret etmesini veri olarak kabul ediyorum. Putin, Suriye ile ilgili detaylı bir açıklama yaptı. Orada, İran’ın büyük bir kapasitesi olmasına rağmen direniş sergilemediğini söyledi. Biz Suriye sahasında İran unsurlarını gördük: Şii milisleri, Hizbullah’ı, Devrim Muhafızları Ordusu’nu gördük. Rusya genelde hava ordusu ekseninde destek verdi. Sahada birebir mücadele eden unsurların İran kaynaklı olduğunu gördüğümüz için Putin de bunu işaret etti. Yani İran’ın bir nevi gönüllü çıkış yaptığını ima ediyor. Rusya-İran ilişkilerini de düşünürsek bunu Putin’in söylüyor olması bence çok önemli bir veri. Keza ben de böyle yorumluyorum. İran, bunu sürdüremeyeceğini anladı. Üstüne ABD’de Trump seçildi ve Trump’ın İran’a yönelik yoğun ekonomik baskı uygulayacağı da aşikar. Hal böyle olunca İran, ulusal sınırlarına dönmesi gerektiğini tespit etti ve istemese de geri çekiliş yaptı. Bu da tabii ki reformistlerin olumlu karşıladığı bir süreç çünkü onlar açısından Batı ile müzakere süreci oluşmuş durumda şu anda.”

‘İran aslında bu sürecin en büyük kazananı olarak İsrail’i değil, Türkiye’yi görüyor’

İran basınında Suriye’deki sürecin kazanan tarafının Türkiye olarak yazıldığını aktaran Dr. Bilgehan Alagöz, İran’da Türkiye’yi, İsrail’den daha büyük bir tehdit olarak gören bir algının mevcut olduğunu kaydetti:

“İran aslında bu sürecin en büyük kazananı olarak İsrail’i değil, Türkiye’yi görüyor. İran basınında mütemadiyen Türkiye’ye yönelik saldırgan ve hakarete varan açıklamalar görüyoruz birçok yetkiliden. İsrail’de de ilginç bir şekilde benzer bir tablo var. Hem İsrail hem de İran şu anki tablodan hoşnut değil. Öte yandan ıskaladığımız bir şey var: İran’ın burada uzun süredir milislerinin olması sadece İsrail için tehdit değildi; Türkiye’nin güvenliği açısından da sıkıntılar yaratıyordu. Dolayısıyla İran, Türkiye’ye dönük istikrarsızlık yaratan bir ülkeye dönüşmüştü son 10 yılda. Hal böyle olunca İran’ın Türkiye’yi neden hedef aldığını anlamak kolay. Ben şu aşamada İran’ın hiçbir şekilde İsrail’i kışkırtacak bir tavır içine gireceğini zannetmiyorum. Odak noktaları tamamen ABD ile orta yol bulabilmek.

Nitekim İran’ın son açıklamalarına ve Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevad Zarif’in The Economist makalesine bakarsanız bunu görüyorsunuz. ‘Biz aslında burada barışı tesis edelim’ diyorlar. İran’ın söylemleri çok güzel fakat icraatleri tam tersi oluyor. Söylemde ise Batı Asya barış ittifakı teklif ediyor, Türkiye dahil Müslüman ülkeleri öne sürmüş. Yani söz sahibi olmak istiyorlar. İran şu anda Türkiye’nin edinmiş olduğu rolün kendilerini kısıtladığını biliyor. İsrail’i provoke edeceklerini düşünmüyorum. Tüm odak noktaları ABD ile başlayacak nükleer müzakere sürecinde kendilerini kuvvetli etmek. İsrail’in de çok fırsat bulacağını zannetmiyorum. Hep Trump’ın Netanyahu’ya sıcak davranacağı gibi yanlış bir algı var. Ben tam tersi olarak düşünüyorum.

Trump belli alanlarda Netanyahu’ya izin veriyor zira kendisinin ana odak noktası Rusya-Ukrayna Savaşı. Trump bunu yaparken Ortadoğu’da oyalanmak istemiyor. Hal böyle olunca ben Netanyahu’nun kalkıp İran’a provokatif ataklarda bulunacağını da düşünmüyorum. Trump göreve başlayana kadar herkes yapabileceğini yapmaya çalışıyor. Ama İsrail’in şu aşamada çok farklı politikalar geliştirebileceğini zannetmiyorum. Çünkü şu anda Körfez’de de istediği desteği alamıyor. Körfez Arapları da İran milislerinin bölgeden çıkmış olmasından memnun. Onlar için de en büyük tehdit öyle veya böyle İran’dı. İran’ın yayılmacılığının sınırlanmış olması ve bölgede istikrarlı yapı oluşması, Körfez’in de beklentisi. İsrail’in bunu tersine çevirecek davranışları ne Türkiye’de ne de Körfez’de kabul görmeyecektir. Dolayısıyla böyle bir maceracılığa gireceğini düşünmüyorum.”

‘Önümüzdeki dönemde sorunlu bir Türkiye-İran ilişkileri bekliyorum’

Türkiye ve İran arasında çeşitli alanlarda ortak söylemler olmasına karşın sahada bir rekabet olduğunu ifade eden Dr. Alagöz’e göre, Türkiye-İran arasındaki ihtilaflı konular gelecekte de devam edecek:

“Türkiye’nin İran’a yaklaşımı ile İran’ın Türkiye’ye yaklaşımı arasında ciddi bir sorun var. Bir tehlikeli aşama da İran’ın YPG’ye dönük bazı pozitif mesajlar göndermesi süreci. Bunu da dikkatle takip etmek gerekiyor. İran’ın İsrail karşıtı söylemleri ile Türkiye’nin İsrail’e karşı itirazlarını da aynı kefeye koymamak lazım. İki ülkenin birlikte İsrail’e karşı varoluşsal düşmanlık bakış açısı yok. Türkiye, İsrail’in insanlığa aykırı uygulamalarını eleştiriyor. İran ise İsrail’i tamamen haritadan silmeye odaklanmış durumda. Bu ikisi arasında temel bir fark olduğu için ortak politika mümkün değil. İran her ne kadar söylem olarak İsrail’i ‘en büyük tehdit’ konumuna koysa da uygulamada en büyük tehdit konumuna Türkiye’yi koyuyor her dönem. Politikaları bu yönde. Özellikle Güney Kafkasya’da, Irak’ta vs. kendisinin Türkiye tarafından çevrelendiği düşüncesi var. Bu sebeple sürekli olarak Türkiye’yle yapılan işbirliğini ortadan kaldıracak negatif eylemlere ve söylemlere girişiyor. Dünyada özellikle Batı’da İran karşıtı politikalar ön plana çıkabilir Trump koltuğa oturduktan sonra. Türkiye burada kendi tercihleri ile yol alacaktır.

Batı dünyası, belirli taleplerle geliyor diye Türkiye bunu tamamen içselleştirecek değil. Türkiye’nin İran ile ilgili kendi öncelikleri var. Sınır güvenliği, terörle mücadele ve bölgedeki halkların güvenliği konuları var. Hal böyle olunca Türkiye’nin mutlak Batı bloku içinde İran politikası oluşturmasını beklemek gerçekçi değil. Aynı şekilde Türkiye, İran’ı tamamen koruyup kollayacak bir politika da tesis etmeyecektir. Zaten İran, bunu destekleyecek bir Türkiye politikası oluşturmuyor. Diplomasi devam edecektir ama ben önümüzdeki dönemde sorunlu bir Türkiye-İran ilişkileri bekliyorum. Özellikle İran’ın Direniş Ekseni siyasetinden, ciddi stratejik değişim sürecine girdiğini görüyoruz. Reformistler de Orta Asya’yı ve Güney Kafkasya’yı işaret ediyordu. Tekrar buraya odaklanacaklarını düşünüyorum. Zaten Türkiye-Azerbaycan ve Orta Asya ilişkileri ortada. Zengezur Koridoru dahil ihtilaflar yaşanacağını düşünüyorum.”

‘Yakın zamanda 1979’da gördüğümüz tarzda bir devrim beklemiyorum İran’da’

İran’da rejim değişikliği ihtimalinin Hamaney hayattayken düşük olduğunu vurgulayan Dr. Bilgehan Alagöz, diğer yandan İran’da çeşitli değişikliklerin de meydana geldiğini kaydetti:

“Mutlak tahmin yapamayız. Hamaney’in hayatta olduğu süre zarfında tekrar yeni bir devrimi İran’da öngörmüyorum. Ama belirli değişim rüzgalarını ve süreçlerini görebiliyoruz. Normalde ‘eski İran’ desek yani gelişmeler öncesi İran, kadın şarkıcının ortaya çıkan görüntülerine izin vermeyebilirdi. Şimdi konser görüntüleri ortaya çıktı, gözaltına alıp serbest bıraktılar derhal. Bunlar sembolik olaylar ama aslında bize siyasetin nerede kurgulandığını da işaret ediyor. Eskiden böyle bir şey asla olmazdı. Keza mecliste başörtüsü zorunluluğu yasası gündemde fakat bunu geçirmiyorlar zira fay hatlarını tetikleyeceği düşünülüyor. Bir yandan da reformistler cenahın Pezeşkiyan eleştirilerini görüyorum. Fars milliyetçiliği ağır basan unsurlar eleştiri yöneltiyor. İran’da yeni bir akım olan yükselen Fars milliyetçiliği unsurlarını görüyoruz. Suriye politikasından vazgeçiş ile birlikte bu akım yükselişe geçti. Pezeşkiyan’ın kimi zaman Türkçe konuşmasından rahatsızlık duyduklarını da görüyoruz. Bunları da takip etmek gerekiyor. Ama Pezeşkiyan’ı Cumhurbaşkanı yaparak seçim mühendisliği yapıldı. İran’da olası bir iç kargaşa durumunda, İran’ın büyük bölümünü oluşturan Türklerin rejime sadakati devam etsin istendi. Çünkü mezhep konuları da bölgemizde tekrar gündeme geliyor. İran içerisinde Beluçlar ve Araplar var, Sünni nüfusu oluşturuyorlar. Fakirlik de var bu bölgelerde. Buralarda fay hatları oluşursa, Türklerin rejime sadakati devam etsin isteniyor. Pezeşkiyan’a yol açılmasını hep bu arka plan üzerinden okuyorum. Yakın zamanda 1979’da gördüğümüz tarzda bir devrim beklemiyorum İran’da. Fakat halka ferahlama ile ilgili değişiklikler peyderpey veriliyor.”

‘Netanyahu, ülkesi içerisinde yolsuzluk davalarıyla boğuşuyor’

Dr. Alagöz’e göre Netanyahu’nun içerideki konumu sağlam değil ve iktidarını sürdürebilmek için yeni çatışma zeminleri yaratmaya çalışıyor:

“Netanyahu’nun çaresizliklerini de iyi tespit etmek gerekiyor. Kendisi de ülke içerisinde büyük yolsuzluk davaları ile boğuşuyor. Onun siyasi kariyerini çok uzun vadeli görmüyorum. Suriye’den verdiği fotoğraflar, İran karşıtı söylemleri ön plana çıkarma çabası vs. var. Bunlar kendi siyasi bekası için yaptığı hamleler. Takip edebildiğim kadarıyla İsrail’deki Netanyahu karşıtı blok da biraz güçlenmiş durumda. Bölgedeki İran tehdidinin azalmasıyla birlikte onlara da fırsat doğdu. Umarım zaten yakın zamanda Netanyahu iktidarını kaybeder ve biz de daha makul seviyede bir İsrail siyaseti görebiliriz.”