‘İsrail’de şu anda rasyonel karar alıcılar yok ve ABD bunu destekliyor’
“Bölge tam bir karmaşa süreci içerisinde. Bölgesel olarak sınırlandırılmaya çalışılan fakat kabına sığmayan bir çatışma var. Joe Biden’ın haftasonu enerjiyle ilgili söylediği tek bir cümle dahi piyasada yüzde 6’lık bir yükselişe sebep oldu. Karşılıklı bağımlılıkların arttığı bir dünya sistemi içerisinde sadece bölgesel değil; küresel sonuçları da önemli olan bir kriz var. Bireyden devlete, devletten sisteme herkesi etkileyecek bir çatışma süreci var. Herkesin temennisi ise çatışmanın yayılmaması. Fakat 1948’den bu yana İsrail’in takip ettiği politikalara bakarsak, çatışmaların genel olarak yayılmaya odaklandığı ve İsrail’in sınırlarını genişletmeye çalıştığı, diğer yandan sivilleri de hedef aldığı bir süreç var. Biz her ne kadar Gazze olaylarını 7 Ekim bağlamında okuyor olsak da tarihsel geçmiş 100 yıl geriye gidiyor. Dolayısıyla bölgesel değil, küresel çatışma ihtimali olan bir çatışma ve hatta en uç noktada bir savaş durumunun ortaya çıkması ve İran rejiminin değişmesi olasılıkları dahi mümkün. Bunlar belki en uç senaryolar fakat reelpolitik okuması yaparken en uç senaryolara odaklanmamız gerekiyor. İsrail şu anda dış politikada rasyonel aktör değil. Rasyonel karar alıcıları yok. Bu rasyonel olmayan davranışları destekleyen ve seçim sürecinde olan bir Amerika var karşımızda.”
‘İran’ın misillemesi, Netanyahu’nun rejimi hedef almasından sonra geldi’
“İran’ın saldırıları ne kadar başarılıydı? Veya belki de şöyle sormak lazım: İran’ın saldırıları hangi açıdan başarısızdı? Bu seferki misilleme, nisan ayındakinden farklıydı. İran, gerçekleştirmiş olduğu saldırılarda hepimizin zihninde ‘geçilemez’ olarak görülen Demir Kubbe’ye zarar vermiş oldu veya zarar verilebileceğini gösterdi. İran eş zamanlı olarak askeri noktaları hedefledi ve sivilleri hedef almadı. Biz çatışmalara yaklaşımda her şeyi yüksek dozda bekliyoruz sanırım. Bir misilleme var mı? Var. Bunun artı ve eksileri tartışılabilir. İsrail’in sivil kaybı var mı? İran’ın sivilleri doğrudan hedef alması durumu var mı? Bu incelenmeli. Çünkü karşısındaki aktör olan İsrail rasyonel değil ve doğrudan sivilleri hedef alıyor. Eğer İran sivilleri hedef alsaydı, bugün uluslararası hukukta İran’ın haksız olduğundan ve sivil ölümlere yol açtığından bahsediyor olacaktık. Pezeşkiyan, Katar’da iken özellikle ‘Savaş istemiyoruz’ dedi. Ateşkesin olması için Haniye suikastı sürecini ele alırsak İran bekledi ve misilleme yapmadı.
İran bu süreçte Batı ile ateşkes olabileceğine dair diplomatik girişimleri gördükleri için beklediklerini açıkladı. Şimdi ne oldu da, nasıl bir hava esti de misilleme yapıldı? Burada genelde Nasrallah suikastına odaklanıyorlar ama bence asıl odaklanılması gereken, Netanyahu’nun İran rejimini ve baştaki isimlerini hedef aldığı kısa video. Orada İran halkına seslendi ve ‘Özgürlük getirmekten, özgürleşeceklerinden’ bahsetti. Benim değerlendirmeme göre misilleme bunun üzerine gerçekleşti. Değilse vekil aktörlerden daha önce de suikasta uğrayan isimler gördük. Burada rejimin güvenliği konusu girdiği an bu misilleme karşımıza çıktı.”
‘İran’da rejimin değişmesi, bölgede göçün başlamasına ve daha radikal unsurların ortaya çıkmasına sebebiyet verebilir’
“Pezeşkiyan’ın özellikle ‘savaş istemiyoruz’ demesindeki arka planı bu bağlamda da görmek gerekiyor. İran’daki rejim değişimi, Sünni-Şii ayrımı vb. bir süreç olursa, Arap ülkeleri açısından avantajlı bir durum olabileceği düşünülebilir. Fakat bir rejim değişimi demek, bölgesel istikrarın bozulması, göçün başlaması ve bölgede daha radikal unsurların da ortaya çıkması anlamına gelebilir. Bu süreci okurken, tarafsız kalan Körfez Arap ülkelerinden bahsederken bunu da görmek gerekiyor. Jeopolitik kaygılar ve enerji buradaki en temel konu. Fakat bir de burada var olan güç dengesinin ve istikrarın bozulmasının istenmediğini de düşünmek gerekir.
Değilse mezhepsel gerilim 1979’dan bu yana var. Körfez İşbirliği Konseyi üyeleri açısından bu gerilim her daim önde. Fakat tarafsız bir duruş sergilenmesi, bölgedeki dengeleri koruma bağlamında da düşünülmeli. Bu sadece İran ile alakalı değil. Aynı zamanda Batılı ülkelerle kurdukları ilişkilerde de; özellikle ABD ve AB başta olmak üzere ilişkilerde de görülmesi gerekiyor. Keza buradaki güvenli alanı korumaları önemli. Çünkü yanı başlarında Husilerin Kızıldeniz’de gerçekleştirdiği saldırılar var. Bu da enerji piyasası ve nakliye üzerinde önemli bir etki yaratıyor. Deniz güvenliğini sağlayamadıklarında enerjinin veya konteyner taşımacılığının maliyeti artıyor. Bu güven sorunu da günün sonunda sadece bölgedeki istikrarı değil, küresel çaptaki istikrarı etkiliyor. Yani buradaki en ufak fark, bizi küresel çapta dalga dalga büyüyen bir sorun silsilesiyle karşı karşıya bırakıyor.”
‘Bugün İran’da olası bir istikrarsızlık veya rejim değişimi doğrudan Çin’i etkileyecek’
“Şu anda Çin biraz daha soğukkanlı yaklaşıyor. Veya belki de ‘nötr’ yaklaşmaya çalışıyor diyebiliriz. Çin dış politikasını ve tarihini okurken, zaman algısı farklı bir ülke olduklarını düşünüyorum. Modernleşme süreci ve sonrası döneme bakarsak Çin, Batı’dan tamamen farklı bir ivmeden ilerledi. Soğuk Savaş’ı düşünürsek önce SSCB sonra Batı ile ilişkiler kuran bir Çin gördük. Sabit kalan bir Çin gördük. Değişimi veya radikal dönüşümleri içselleştiremeyen veya bunu zamana yayan bir Çin örneği var. BRICS bağlamında bakarsak bu platform içerisinde çok farklı çatışma alanına sahip fakat günün sonunda ekonomik ve siyasi bir blok olma noktasında ortak hareket eden devletler görüyoruz. Hindistan’ın Çin ile ilişkisi buna bir örnek.
BRICS’in üye sayısı da giderek artıyor. Çin’in Ortadoğu’ya enerji bağlamında ihtiyacı var. Çin büyük bir alıcı fakat büyük riskler de beraberinde geliyor. Bugün İran’da olası bir istikrarsızlık veya rejim değişimi doğrudan Çin’i etkileyecek. Çünkü Çin önemli bir alıcı. Çin’in Arap ülkeleriyle geliştirdiği ilişkiler açısından da bu durum böyle. Yani Çin, herhangi bir bölgede kendisine zarar getirecek bir istikrarsızlığı kabul etmeyecektir. Bunu mutlak surette açıklıyorlar. Gazze ile ilgili yaptıkları geçmişteki girişim önemliydi. Yine Rusya-Ukrayna savaşıyla alakalı önemli girişimlerde bulunuyor. Yani Çin, çatışma alanlarının çözümüne dair büyük adımlardan ziyade küçük diplomatik adımlarla siyasi işbirliğini artırmaya yöneliyor.
Belki de BRICS’in burada Doğu ile Batı arasındaki güçler arasında denge kuracak bir pozisyonda olduğunu umabiliriz. Böyle diyorum çünkü BRICS’e farklı coğrafyalardan farklı ülkeler katıldı. Türkiye’nin de katılımına dair önemli bir süreç var şimdi. Kazan’da bunu yakından takip edeceğiz. Böyle bir şey olursa hem NATO üyesi hem de AB üyesi olmaya çalışan Türkiye’nin, BRICS’e dahil olma sürecinden bahsetmiş olacağız. BRICS’in özellikle Batı merkezli finansal kurumlara karşı tutumunu da dikkate almak gerekiyor.”
‘Modern dönemde tek merkezli bir sistem ne kadar devam edebilir?’
“ABD, çok kutupluluğu anlamıyor diye düşünmemiz gerekiyor. Genel olarak 1990’larda, SSCB dağıldığı andan itibaren, liberal demokrasilerin hakimiyeti altında olan bir dünya karşımıza çıktı. O dönem birçok makale buna odaklanmıştı. Hatta Fukuyama, ‘Tarihin Sonu’ tezini ortaya koydu. Ama bir süre sonra bunu da revize ettiler. Yani revize edilen bir gerçeklik var. Sistemde tek güç odağı olması biraz sorunlu. Modern dönemde tek merkezli bir sistem ne kadar devam edebilir? ABD’nin sistemdeki gücü görülüyor. Bu mutlak olarak ortada. Fakat ABD’nin ve Batı fikrinin karşısında gittikçe yükselen bir Avrasya yaklaşımını görüyoruz.
Bunun ortaya çıkışında Batı’nın etkisi olduğunu düşünüyorum. Çünkü Rusya-Çin işbirliğinin artması ve BRICS’in öne çıkması, çok merkezliliğin karşımıza çıkışıyla paralel. Batı’nın kurumları veya takip ettiği politikalar ile de bu süreç etkileniyor. BRICS’teki Batı alternatifine baktığımızda, Batı’nın içerisinde yer alamayan ülkeler olduğunu görüyoruz. Ötekileştirdikleri tarafından yeni bir alan yaratılıyor. Sistemin temel amacı hayatta kalmak ve varlığını devam ettirmek. Tüm aktörler açısından böyle. Dolayısıyla burada ekonomik işbirliği, siyasi destek, askeri işbirliği, diplomatik dayanışma gibi birçok şey gerçekleştirmesi gereken dünya ülkeleri var. Çok fazla aktör var. Siz bunları tek kutba entegre edemiyorsanız, çok merkezli dünya anlayışının öne çıktığını görmeniz gerekiyor.”
‘ABD seçimlerine bakarsak çok güçlü bir Yahudi lobisi olduğunu görebiliriz’
“5 Kasım’da yapılacak ABD seçimlerine bakarsak çok güçlü bir Yahudi lobisi olduğunu görüyoruz. ABD’de 7,8 milyon Yahudi yaşıyor. Yüzde 1-2 civarı bir nüfus. Fakat burada temel sorun Yahudi lobisinin gücü ve savunma sanayisi alanındaki etkisi. Buradaki etki, dış politikada çatışma alanlarında kendisini gösteriyor. Aynı zamanda Amerikan seçimlerindeki bağışlarda da bu durum öne çıkıyor. İlk başta Trump-Biden yaklaşımı olduğunda, herkes Trump’ın bazı şeyleri değiştireceğinden bahsediyordu. Ortadoğu’da bazı şeylerin değişebileceğinden, Gazze çatışmasının durabileceğinden bahsediliyordu. Şimdi görüyoruz ki asıl sorun Trump ile farklı bir boyuta gelecek. Şu anda Netanyahu ve savaş kabinesi, Biden’ı kesinlikle dinlemiyor. Ateşkes çağrısı yapıldı Amerika’dan, İsrail daha çok saldırı yaptı. Lübnan’a girilmesi konusunda Biden yönetimi mesafeli kaldı fakat bugün bölgede Lübnan’a yayılmış bir çatışma var.
Keza İran’a misilleme konusunda Biden, ‘Nükleer tesisler ve petrol sahaları vurulmasın’ dedi. İsrail’in ne yapacağı ise belli değil. Şunu da görmek lazım: Belki Biden’ın başarısız bir İsrail ve Ortadoğu politikası olduğunu görüyoruz ama bunun da arka planındaki 18 milyar dolarlık askeri yardımı görmemiz gerekiyor. Bazı şeyler pratikte ve söylemde bambaşka gerçeklikler yaratmış oluyor.”
‘İsrail, Türkiye ile doğrudan büyük bir savaşı göze alamaz. Fakat bu, İsrail’in elindeki araçları kullanmayacağı anlamına gelmiyor’
“Hiçbir çatışma yok ki diğer bir aktörü etkilemesin. Türkiye de bu açıdan belki de çatışmanın jeopolitik gerçekliğini kabul etmiş bir ülke. Etrafımız bir ateş sarmalı ve biz tam ortasındayız. Özellikle dış politikamızda istikrar arıyoruz. İsrail politikalarında temel bir durum var: Eğer süreç vadedilmiş topraklar gerçekliği üzerinden ilerleyecekse, bu vadedilmiş toprakların bir kısmı Türkiye’de. Yani sınırlar anlamında burada da adım atılabileceğine dair düşünce, reelpolitik okumasında rasyonel olmayan aktörün politikaları ekseninde anlamlı hale geliyor.
Realist yaklaşalım. Eğer burada bir güç mücadelesi ortaya çıkmışsa, kendinizin ulusal ve uluslararası alandaki güvencesini sağlamak için atmanız gereken belirli adımlar var. Çünkü bölgesel güvenliğin sağlanması Türkiye açısından çok önemli. Etrafımızda olanları görüyoruz. Keza hemen sınırımızda Suriye, Irak gibi parçalanmış devletler var. Suriye açısından başarısız devlet örneği var. Bu coğrafyalarda terör konusu, Türkiye için birincil sorun haline gelmiş durumda. Terörü destekleyen devletler var. Biz ABD’nin PYD’ye verdiği desteği görüyoruz. Geçtiğimiz günlerde eski bir Amerikalı komutan, PYD’yi Türkiye’ye karşı kullandıklarını açıkladı. Araçsallaştırılmış bir terör var.
Yani bugün TBMM gizli oturumunda, İsrail’in sınırımıza kadar gelmesinden ziyade diğer faaliyetlerinin Türkiye’ye yansımalarının nasıl olacağının konuşulduğunu düşünüyorum. İsrail, Türkiye ile doğrudan büyük bir savaşı göze alamaz. Fakat bu, İsrail’in elindeki araçları kullanmayacağı anlamına gelmiyor. Bizim için o artılar ve eksiler güç dengesi içinde nasıl çözümlenecekse, karar alıcıların o yönde adım atması gerekiyor. İttifak sağlanacaksa bunun olması gerekiyor. Daha önceki dönemde gördük. Suriye konusunda normalleşme olduğunda, Rusya’nın, Suriye’nin, Türkiye’nin ve İran’ın katılımıyla adım atılacağı vakit terör olayları derhal karşımıza çıktı. Normalleşmenin istenmediği bir süreç var. Siz sınırınızda normalleşmeyi sağlayamazsanız, diğer aktörler bunu bir araca dönüştürebilir. İsrail konusuna bu açıdan bakmak gerekiyor.”